بەختیار حمەسعید

لەکاتێکدا هەڵبژاردنێکی تر بۆ خولێکی نوێی پەرلەمانی عێراق لەم مانگەدا بەڕێوەدەچێت، پەرلەمان و ئەزموونی پەرلەمانی، بەشداری و بایکۆت تیایدا، وە بایەخ و گرنگی هەردوو ئەو هەڵوێستە، بووەتەوە بە بابەتێکی گفتوگۆ و مشت ومڕی سیاسی و پێدەچێت کاریگەریەکانی ئەم پرسە بۆ دەورەیەکی تریش درێژە بکێشێت.

لە پەیوەند بەم پرسە و مشت ومڕەکانیەوە، وە بەهۆی ئاڵۆزی و گرنگیەکەیەوە وادەخوازێت  لەچەند خاڵێکدا تەوەرەکان بخەینە بەرباس و لە هەر خاڵێکدا لە سەری دێڕەوە دەستپێبکەینەوە..

 

یەکەم:

ئەم هەڵبژاردنە بۆ پەرلەمانی عێراق لەکاتێکدا بەڕێوەدەچێت هێشتا پەرلەمانی کوردستان، دوای بەرێوەچوونی هەڵبژاردن لەمانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤دا، بۆ پێکهێنانی حکومەت کۆنەبۆتەوە و بە کۆبوونەوەکانی پەکخراوە و هیچ رۆڵێکی پێ رەوانابینرێت. لەبەرئەم هۆکارە خەڵکی ئەم هەرێمە هێشتا لە پەنجەرەیەکی شکاوەوە بۆ ئەم هەڵبژاردنە و کۆی ئەزموونی پەرلەمانی دەڕوانن تەنانەت بەشێکی بەرچاویان لەو پەنجەرە شکاوەی پەرلەمانێکی کوژراو و ئەزموونێکی لەباربراوەوە سەیری پەرلەمانی عێراق و پەرلەمانەکانی تری دونیاش دەکەن و گشتاندن بۆ هەموو ئەزموونەکانیی دەکەن. هەروەها ئەم پرۆسەیە لە کاتێکدا بەرێوەدەچێت کە دەسەڵاتدارانی هەرێم بەشێکی گرنگی پێکهێنەری قەیرانی دارایی و خراپبوونی ژیان و باری گوزەرانی خەڵک و نەمان و کەمکردنەوەی مووچە و داهاتی خەڵکی کوردستانن و چاوەڕوان ناکرێت ئەم پرۆسانەی هەڵبژاردن لەمبارەیەوە هەڵگری پەیامێک بێت. بۆیە بەشێکی بەرچاوی خەڵک دڕدۆنگن و تووشی نائومێدی بوون و بڕیاریانداوە  ڕاست و چەپ بەسەر کۆی پرۆسەکەدا بهێنن و پێشوازی لێ نەکەن و هەڵوێست لەبەرانبەریدا بە نیگەتیف وەربگرن.

دووەم:

نائومێدکردنی خەڵک، پەکخستنی ئەزموونی پەرلەمانی کوردستان و لەباربردن و بەکاریکاتۆرکردنی هەرچەند بە پلەی یەکەم پارتی دیموکرات و یەکێتی نیشتمانی کوردستان لێی بەرپرسیارن، بەڵام هاوکات دەبێت وەک بەرهەمی کلتورێکی سیاسی بەهێزتر و ریشەدارتر چاوی لێبکەین.

مێژووی سەد ساڵی ڕابردوو بە دیوێکدا مێژووی قبووڵنەکردنی کورد بووە لە هاوکێشە سیاسیەکانی ناوچەکەدا، وە خودی مێژووی هێزە سیاسیە کوردیەکانیش لەناوخۆدا دووبارەکردنەوەی هەمان کلتوری یەکتر قبووڵ نەکردن بووە. هێزە سیاسیە کوردیەکان، لەم سەری ڕاست بۆ ئەوسەری چەپ تێکڕا بوون بە کاراکتەرێکی سیاسی یەکتر قبووڵ نەکردن، بۆ ئەم مەبەستەش بیانووی ئایدۆلۆژی و پاساوی سیاسی جیاوازیان هێناوەتەوە. بیانووی کوردایەتی، بیانووی ئاینی و دینپەرستی ئیسلامی، بیانووی چینایەتی، تێکڕا بوون بە بنەما و رێباز و ئاراستەی سیاسی جیاواز بۆ سڕینەوەی یەکتر، لەناوبردنی ژیانی کۆیی و فرەیی، خۆسەپاندن، پاکتاوکردن و ملشکاندنی بەرانبەر لەڕێگەی هێزەوە. بۆ ئەمەی دواتریش، واتە بۆ هێزگرتن و هێزسازی، لەکاتێکدا کە یەکتریان قبووڵ نەکردووە، پەنایان بۆ قبووڵکردنی هێزی سەرووتر بردووە، تا ئاستی ملکەچی و چەمانەوە لەبەردەمیاندا، وە ئەمەیان بە پلە و بە ئەندازەی جیاواز، ئەکت کردووە و کردوویانە بە بنەمایەک بۆ سیاسەتی بوون و مانەوە.

زاڵبوونی ئەو کلتورە ئەگەر لەبواری تردا مەترسیەکانی سنوردار بێت، لە مەیدانی سیاسەتدا کارەسات و تراژیدیایە و وەک هەڵدانەوەی کووپەکەی پاندۆرایە، شەڕ و جەنگ و کوشتار و خراپەکاری لێوەی دەردەچێت و مێژووی ڕابردووی ئێمە گەواهیدەرێکە لەمبارەیەوە.

سێیەم:

لەبری یەکتر قبووڵ نەکردن، هاوژیانی سیاسی پێویستە. ئەمەش تەنها دەربڕینێک نیە، چەمکێکی سیاسی گرنگە و کاتێک دەبێت بە ئەکتی سیاسی و دووبارە دەبێتەوە و قبووڵدەکرێت لەپرۆسەیەکدا دەبێت بە نەریت، وە بەشێک لە ژێرخانی سیاسی گشتی، بە دەوری خۆیشی دەبێت بە بنەما بۆ رێباز و سیاسەتێکی گشتی تر کە یەکتر قبووڵکردنی زیاتر دروستبکات و ململانێ و کێ بەرکێ و بەرژەوەندی جیاواز ( کە لە کۆمەڵگایەکدا کە بەسەر چین و توێژ و بەرژەوەندی جیاواز و دژ بەیەکدا دابەش بووە و پێکدادانیان چارهەڵنەگرە) لە چوارچێوە بگرێت و سنورداری بکات، وە بەرژەوەندیە گشتیەکان زاڵ بکات بەسەر ئەوانی تردا. بەبێ یەکتر قبووڵکردن، بەبێ دۆزینەوەی چوارچێوەی سیاسی هاوبەش بۆ پێکەوەژیان و هەڵکردن و زاڵکردنی بەرژەوەندیە گشتیەکان، نیشتمانێک بۆ هەموان و ووڵاتێک دروست نابێت و نابێت بە قەوارەیەکی سیاسی هاوبەش.

ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمدا هەیە و زاڵە هاوژیانی سیاسی نیە،  بەڵکو پێکەوەبوونێکی سیاسیە کە بە بەزەبری هێز دروستکراوە و دەپارێزرێت. هاوژیانی بەهێزەکانە لەگەڵ یەکتر، نەک قبووڵکردنی یەکتر. پاوانخوازی و تاکڕەوی سیاسی و قۆرخکاری و دەسەڵاتخوازی و ستەمکاریەکی سیاسی ئەستوور ژێرخانی سیاسی فەرمی پێکدەهێنێت و لە پەیوەند بە هەموو دیاردە و رووداوە سیاسیەکانەوە خۆی دووبارەدەکاتەوە، لەوانەش لە پەیوەند بە پەرلەمانی کوردستان و عێراقەوە.

سەبارەت بەوەی یەکەم لەساڵی ١٩٩٢ بەدواوە، هەر لەسەرەتای دەستپێکردنی یەکەم ئەزموونی هاوژیانی سیاسی (یەکەم هەڵبژاردن بۆ پێکهێنانی پەرلەمانی کوردستان) پرۆسەکە بە یەکتر قبووڵ نەکردن دەستی پێکرد و دەسەڵات نیوە بە نیوە لەنێوان هەردوو پارتدا دابەشکرا. بەکردەوە نەیان هێشت پەرلەمان دروست بێت و لە جەنگی ناوخۆدا سوتاندیان، دواتریش ئەو قەوارەیەی هەیە کرا بە قەرەقۆز و بوکەڵەی دەستی پارتی و یەکێتی و مقاشی دەستی سەرۆکی پارتەکان و مەکتەب سیاسیەکانی حزبەکان.

هەرچی ئەوەی دووەمە بەپێی هەمان لۆجیک مامەڵەی لەگەڵ دەکەن و لەپەیوەند بە پەرلەمانی بەغداد و ناوەند و هێزە سیاسیەکانی عێراقەوە هەمان شت دووبارەبۆتەوە. لەروانگەی پارتی و یەکێتی و هاوپەیمانەکانیانەوە، هێشتا بەغداد و  هێزە سیاسیەکانی عێراق تەنها وەک هێز قبووڵکراون نەک وەک شەریک، بۆیە کاتێک ناوەند لاوازبێت، یان هەستبکەن لاوازتر بووە، کاردەکەن بۆ بێ هێزکردن و لاوازکردن و ملشکاندنی زیاتری. لەبەرانبەریشدا کاردانەوە و ئاراستەی هێزە سیاسیەکانی عێراق تادێت بەرەو قبووڵنەکردن و پەراوێزخستن ملدەنێت و ئەزموونی سیاسی هاوبەشی پێشوو نیشانە دەگرێت.

لەم سۆنگەیەوە کوردبوون لە عێراقدا بەجۆرێک کراوە بە قبووڵنەکردن، نە بەغداد و حکومەتە فیدراڵیەکەی، نە پەرلەمانەکەی، نە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی، نە دەستور و یاساکان، نە هێزە سیاسیەکانی، تێکڕا وەک شەریک قبووڵ نەکراون، بەڵکو بەشێکن یان چوارچێوەیەکن بۆ بەرژەوەندی و هێزگرتن و مانەوەی دەسەڵاتی خۆیان لە هەرێمدا. هەر ئەم لۆجیکە بووە بە رێگر لەبەردەم پێکهێنانی نیشتمانێکی هاوبەشدا هەم لە کوردستان، هەم لەسەر ئاستی عێراق بەگشتی. وە هۆکارێکە بۆ قووڵبوونەوەی کێشە و دووبەرەکی هەرێم و ناوەند لەپەیوەند بە پرسەگرنگە سیاسی و ئابووریەکانەوە.

چوارەم:

سەرەڕای دانپیادانان بە پەرلەمانی کوردستاندا وەک دامەزراوەیەک و قەوارەیەکی سیاسی ددانپیانراو لە دەستوری عێراقدا، هێشتا خودی پارتی و یەکێتی ئامادە نین ئەو قەوارەیە قبووڵ بکەن، هێشتا هەمان قبووڵنەکردن و هەڵوێستی پێشووی خۆیان لەساڵی ١٩٩٢ بەدواوە دووبارەدەکەنەوە و بەروونی ئەوەیان خستۆتەڕوو کە ئەوان پەرلەمانی کوردستان یان ناوێت و ساڵی ڕابردوو کە پەنایان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان برد بۆ نمایش و بۆ پێچانەوەی بڕیاری دادگای فیدراڵی و پووچەڵکردنەوەی ئاسەوارە سیاسی و دەستوریەکانی بوو.

بۆیە دوای هەڵبژاردنیشی کۆبوونەوەکانی بە بڕیاری هەردوو حزب پەکخراوە. وە هێشتا لەم هەڵوێستەدا هاوپەیمان و شەریک و ئاغا ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکانیان پشتیان دەگرن و دەسگیرۆییان دەکەن.

ئەوە تەنها پارتی و یەکێتی نەبوون کە پەرلەمانیان قبووڵ نەکردووە،  بەڵکو ووڵاتانی دراوسێ و هاوپەیمانەکانیان لەمەدا هاوکاریان بوون و پاڵپشتیان کردوون. گەر کورد لەم هەرێمەدا و لەڕێگەی ئەزموونێکی پەرلەمانی سەرکەوتووەوە نمونەیەکی دیموکراسی پێشکەووتوو لە ناوچەکدا نمایش بکردایە، ئەوکات دەبوو بەهۆکارێک و پاڵنەرێک بۆ نائارامی سیاسی لە ووڵاتانی ناوچەکەدا، بە دیاریکراوی لەو ووڵاتانەدا کە کە یەکێک لە پایەکانی ستەمکاری سیاسی دەوڵەتەکانیان لەسەر بنەمای ستەمی میللی لەسەر کورد دامەزراوە، هەروەها دەبوو بەهاندەرێک بۆ خەڵکی ناوچەکە تاکو ئەزموونی لەوجۆرە دووبارەبکەنەوە و خەبات بۆ ئازادی و کرانەوە و بەرەنگاری دژ بە ستەمکاری بەرەوپێش بەرن.

پێنجەم:

هێزە ئیسلامیەکان کە بوون بە شەریکی دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی، هاوکات خۆشیان بە ئۆپۆزسیۆن دەزانن، هەڵگری هەمان کلتوری یەکتر قبووڵ نەکردن و لۆجیکی سیاسین و تیایدا هاوبەشن.. لەپەیوەند بە پەرلەمانیشەوە ئەوان وەک تاکتیک و بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و حکومەتێکی ئاینی پشت بەستوو بە شەریعەت و دەقی قورئانی و ئیسلامی  قبووڵیان کردووە و لەماکدا پەرلەمان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی رەتدەکەنەوە و بەشداریکردن تیایدا تەنها ئامرازێک و رێگایەکە بۆ دەسەڵاتخوازی و گەیشتن بەدەسەڵاتی سیاسی. ئەوان هەرکاتێک بە تەنها یان بەهاوبەشی دەسەڵات بگرنە دەست و زۆرینە پێکبهێنن یان شەقێک لەو قەوارە پەرلەمانیە هەڵدەدەن و لەناوی دەبەن، یاخود دەیکەن بە پەرلەمانێکی ئیسلامی بە ئایدۆلۆژیکراو و مەیدانێک بۆ جێبەجێکردنی ئەحکام و شەریعەتی ئیسلامی و دەرچوواندنی ئەو یاسایانەی حوکمی شەریعەتیان بۆ مسۆگەردەکات.

شەشەم:

لەدوای دەستپێکردن و سەرپێکەوتنی ”بزووتنەوەی گۆڕان”ەوە ئەزموونێکی سیاسی تر لە پەیوەند بە پەرلەمان و خەباتی پەرلەمانیەوە دەستی پێکرد کە بنەماکەی قبووڵکردنی پەرلەمان و دامەزراندن و رێکخستنەوەی دەسەڵاتەکان بوو لەڕێگەی ئەو دامەزراوەیەوە. ئەم هەوڵە بۆ بەهێزکردنی پەرلەمان لەو دۆخەدا، وە بەهێزکردنی پەرلەمانتاریزم لەکاتێکدا خۆی قبووڵ نەکراو بوو، وە بەشێک نەبوو لە سیستمێکی سیاسی زاڵ، بەڵام نیشاندانی لەلایەن ئەو هێزەوە ئەوە وەک تاکە رێگای گۆڕانکاری و رێبازێکی سیاسی نوێ، جگە لە بنەبەست ئەنجامێکی تری نەبوو.

هەڵبەت ئەکت و ڕێبازی سیاسی بزووتنەوەی گۆڕان لە هەمان لۆجیک و کلتوری یەکتر قبووڵنەکردنەوە رێچکەی بەستبوو، ئەو بەجۆرێک بانگەشەی دەکرد بۆ کاراکردنی پەرلەمان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی وەک ئەوەی ڕێگایەک بێت بۆ دەسەڵاتخوازی و لەناوبردنی دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی و قبووڵکردنی پەرلەمان هەنگاوی یەکەم بوو بۆ سڕینەوەی ئەوانی تر. کاردانەوەی چاوەڕوانکراوی پارتی و یەکێتی لەو دۆخەدا پەکخستنی زیاتری پەرلەمان و نەهێشتنی دەسەڵاتەکانیی و داکوتینی دوابزمار بوو بە ئەزموونی پەرلەمانتاریزمدا لە کوردستان وەک رێگایەک بۆ گۆڕانکاری سیاسی بنەڕەتی.

لە ئێستادا کورتکردنەوەی سیاسەتی گشتی لە دەنگدان و پەرلەمانتاریزمدا کە لە بزووتنەوەی گۆڕاندا ئەزموونکراو بە کۆتایی خۆی گەیشت، وە هاش وهوشی هەندێک لایەنی ئۆپۆزسیۆنی دەسەڵاتخواز بۆ نیشاندانی ئەو کارە وەک تاکە ڕێگای سیاسی بۆ گۆڕانکاری، چەواشەکاریەکەی سیاسیە و رێگایەکە دەگاتەوە بە بنبەستێکی تر.

حەوتەم:

هەڵوێستی چەپی رادیکاڵی کوردستان سەبارەت بە پەرلەمانی کوردستان و عێراق لەهەڵبژاردنی ئەمجارەدا بووە بە جێگای سەرنج و جەدەلی سیاسی، بەتایبەتی پاش ئەوەی باڵێک لە باڵەکانی کۆمۆنیستی کرێکاری لەڕێگەی پشتگیری لە یەک کاندیدی سەربەخۆی کۆتاکانەوە، بەشداریان لە پرۆسەی هەڵبژاردنەکەدا ڕاگەیاند و بانگەشەیان لەم بوارەدا دەستپێکرد. هەرچەند بەم هەڵوێستەیان رووبەڕووی رەخنە و توانج بوونەتەوە، بەڵام خۆیان ئەو بەشداریە لاوازە وەک سەرەتای پچڕان و گۆڕانکاری لە سیاسەتی ڕابردوویاندا ئەژماردەکەن و بەهەنگاوێکی تاکتیکی گرنگی دەزانن بۆ دووبارەکردنەوەی تێزی لینینی بەشداریکردن لە ”پەرلەمانێکی بۆرژوازی”دا.

لەراستیدا چەپی ڕادیکاڵ و کۆمۆنیستی کوردستان، بەوانەوە کە بایکۆت هەڵدەبژێرن، یاخود ئەوانەی جاروبار بەشداری تیادا دەکەن، بە دەوری خۆیان وەک پرەنسیب، پەرلەمان و ئەزموونی پەرلەمانیان قبووڵ نیە، بەلکو بەشداری و بایکۆت لە لایان بەشێکە لە تاکتیک نەک پرەنسیب. لەم هەڵوێستەشدا بەکردەوە لەگەڵ ڕاست، هەرچەند وادەردەکەوێت کە لە دوو بەرەی چینایەتی جیاواز و دژ بەیەکدان، هاوبەش و هاوهەڵوێستن.

سەرەڕای قبووڵکردنی سیاسەتی بەشداریکردن، دواجار ئەو رەوتە پەرلەمانی وەک قەوارەیەک و دەسەڵاتێکی هاوبەش قبووڵ نیە، کاتێک دەیانەوێت بەشداری تیادا بکەن مەبەستیان بەشداریە لە مەیدانی جەنگ و شەڕ و کێبەرکێی بۆ رسواکردن و سڕینەوە و لەناوبردنی بەرانبەر، ئەوانەیش کە بایکۆتی دەکەن دەیانەوێت ئەو هەڵوێستە یەکانگیر بێت و بەشێک بێت لە کۆی خەبات بۆ هەلوەشاندنەوە و لەناوبردنی کۆی دەسەڵاتی بۆرژوازی کە پەرلەمان بەشێکی پێکدەهێنێت. سەرەنجام هەڵوێست سەبارەت بە پەرلەمان و خەباتی پەرلەمانی روانگەیەکی چینگەرایی بەسەریدا زاڵە و وەک درێژەی جەنگی چینایەتی ئەژماردەکرێت.

ئەم تاکتیکەی چەپی کۆمۆنیست، چ بۆ بەشداری و چ بۆ بایکۆت، و جەدەلەکانی پەیوەندیدار بەم پرسە پاڵپشتە بە گەڕانەوە بۆ بانگەشەکانی ئەنگلس بۆ خەباتی پەرلەمانی لە ئەڵمانیا و ئەوروپادا، هەروەها ئەزموونەکانی لینین لەپەیوەند بە پەرلەمانتازیزم و نەریتە جیاوازەکانیەوە. ئەوەی یەکەم، واتە هەڵوێست و لێکدانەوەکانی ئەنگلس، دواتر بوو بە بنەما و ئیلهام بۆ پارلەمانتاریزمی سۆسیال دیموکراتەکان لە ئەوروپاو جیهاندا، هەرچی ئەوەی دووەمە بوو بە بنەما بۆ قبووڵکردنی پەرلەمان لەباری تاکتیکیەوە و رەتکردنەوەی پەرلەمانتاریزم لە باری پرەنسیب و بەرنامەوە.

پاش ئەوەی سەدەیەک زیاتر بەسەر ئەم بۆچوون و لێکدانەوانەدا تێپەڕبووە، هێشتا وەک تووتی تێزەکانی دەوترێتەوە. لەکاتی خۆیدا روانگە و هەڵوێستە سیاسیەکانی لینین، کە روانگەی چینگەرایی رووت و پارادۆکسی قبووڵکردن و بەشداری لە پەرلەمان و لەپەیوەند بە دەسەڵات و حکومەت بەسەریدا زاڵ بوو، بەشێک بوو لە ئاراستەیەکی سیاسی بەهێزتر بۆ دەسەڵاتگەری و دامەزراندنی حکومەت و دەسەڵاتێکی چینایەتی لە جێگای دەسەڵاتی چینی بۆرژوازی. هەربۆیە یەکێک لە هەنگاوەکانی دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەر لێدان لە پەرلەمانی روسیا و هەڵوەشاندنەوەی بوو، وە دەستپێکردنی سەپاندنی دەسەڵاتی تاک حزبی بوو بەسەر کۆی بونیادی دەسەڵات و حکومەتدا. لەناوبردنی پەرلەمان لە روسیادا، وە جێنەگرتنەوەی بە دەسەڵاتێکی سیاسی دیموکراتی بەدیل (کە دیارە دەسەڵاتدارێتی شورایی هەرەمی نەیتوانی ئەو ئەلتەرناتیڤە پێشکەش بکات) زەمینەی زیاتری خۆشکرد بۆ جەنگی ناوخۆیی روسیا، هەروەها رێگای گرت لەوەی ببێت بە دەسپێک بۆ بیرکردنەوەیەکی تر لە نیزام و سیستمی سیاسی بەدیل و جێگرەوە.

هەر هێزێکی سیاسی چەپ و کۆمۆنیست کاتێک دەیەوێت خەباتێکی سیاسی پەرلەمانی و ناپەرلەمانی بەرەو پێش بەرێت، بایکۆت یان بەشداری سیاسی هەڵبژێرێت، پێش هەموو شتێک پێویستی بەوەیە بەو لێکدانەوە و تێگەیشتنە سیاسیە نادروستانەی پێشوودا، وە بە ئەزموونە خراپ و تراژیدیەکانیدا بچێتەوە، تابتوانێت کلتوری قبووڵنەکردنی پەرلەمان، هەروەها روانگەی چینگەرایی بۆ دەسەڵاتی سیاسی هاوبەش تێپەڕێنێت.

هەشتەم:

ئەوەی ئێستا لە کوردستاندا دەگوزەرێت سیاسەت و خەباتی پەرلەمانی نیە بەڵکو نمایشە. نمایشی هێزە بۆ پارتی و یەکێتی، نمایشی دووبارە بەرهەمهێنانەوەی سیاسی ئۆپۆزسیۆن و هەوڵێکە لەلایەن کاندیدەکانەوە بۆ پچڕینی پۆست و پلە و پایەیەکی پەرلەمانی.

لەم هەرزانبازاڕە سیاسیەدا ئەوەی کە جێگای باس نیە خودی ئەو قەوارەیەیە کە بە پەرلەمان ناوزەد دەکرێت، ئەو هاوبەشی و ئاراستە سیاسیەیە کە دەبێت داهاتوو دیاریبکات. هەموان لەم نمایشەدا خەریکن رۆڵی پەرلەمان لە گۆڕانکاریەکاندا لاوازتر دەکەن، سیاسەتی گۆڕانکاری لەڕێگەی پەرلەمانەوە بە بنەستی زیاتر دەگەیەنن. تێکڕای ئەم پرۆسەیە دەگاتەوە بە بەهێزبوونی ستەمکاری و قۆرخکاری کەمینەیەکی سیاسی مەزهەبی و تائیفی و قەومی و میللیشیایی کە لەبنەڕەتدا بڕوای بە پەرلەمان و دەستاو دەستکردنی سیاسی و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان نیە و ئەوەی هەیە وەک غەنیمە و دەسکەوتی سیاسی و ماددی مامەڵەی لەگەڵ دەکات.

لەم دۆخەدا سیاسەت گۆڕاوە بۆ نمایش و خۆنیشاندان و ئەکتکردن لەسەر شانۆیەکی میدیایی و مەجازی. چونکە نمایشەکە دووبارەیە و پێشتر بینراو و بێزراوە، هەر لایەک دەیەوێت ترش و خوێی بکات و بە جوڵەی سەرنجڕاکێش، بە قسە و فڕو فیشاڵ و جۆرە ئەکتێکی خۆی تا سەرنجی بینەر و تەماشاکەر ڕابکێشێت و وورژاندنی لەلا دروست بکات و لە دۆخی ی قەڵس و وەرسی دەریبهێنێت.

بەشێک لە چەپەکانیش کە تازە بیریان کەوتۆتەوە خەریکە فرسەتی بەشداریان لە نمایشەکەدا لەدەست دەچێت، وە ئەگەر لەو نمایشەدا بەشداری نەکەن بەجۆرێکە کە سیاسەت ناکەن، یان وەک ئەوە وایە سیاسەت نەکەن، لەوانی تر گەرم و گوڕتر خەریکی خۆنمایشکردنن و کردوویانە بە زریان، لەکاتێکدا روونە ئەوەی هەیە ئەشێت بە زریانی ناو کوپی چایەک بچوێنرێت.

بەپێی ئەو روانگانەی سەرەوە پەرلەمان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی هێشتا سیاسەتێکە رووی لە داهاتوو نیە بەڵکو رووی لە ڕابردووە، ئەو ڕابردووەش بەشێوەیەکی قێزەوون بەرەی ڕاست و هاوپەیمانەکانیان و ئۆپۆزسیۆنی ساختەی پەرلەمانی تێکڕا دووبارەی دەکەنەوە، هێشتا هیچ پچڕانێک نابینین جگە لە نمایشێکی سیاسی بۆ هێزنواندن و خۆدووبارەکردنەوە و پەنابردن بۆ ساختە و فێڵ و ملشکاندنی یەکتر.

لەدۆخێکدا کە نە ڕاست و نە چەپ لەبنەڕەتەوە پەرلەمانیان قبووڵ نیە و ئەوەی هەیە نمایشە، ئیتر بەشداری و بایکۆت ناتوانێت مانایەکی واقعی پەیدابکات و تەوەرێک یان مەیدانێک بێت بۆ کێبەرکێ و گۆڕانکاری و بۆ جەدەل و مشت ومڕ لە بارەی دروستی یان نادروستی ئەو جۆرە هەڵوێستە، تەنانەت هەل و فرسەتەکان بۆ گۆڕانکاری، چ بە بەشداری و چ بە بایکۆت، بەڕادەیەک کەم و لاوازن کە هەردووکیان پەراوێزنشینن.

نۆیەم:

یەکەم هەنگاوی سەرەتایی بۆ رووکردنە داهاتوو، وە پشت کردنە ڕابردوو، ئەوەیە بەبێ هیچ ترس و ئەملا و لایەکی ئایدۆلۆژی و سیاسی، پەرلەمانی هەرێم و پەرلەمانی عێراق وەکخۆی قبووڵ بکرێت، دواجار بوونی نیزامێکی پەرلەمانی باشترە لە نیزامێکی دیکتاتۆری، یان لە دەسەڵاتی حزبی و میللیشیایی سەپێنراو. هەر کەسێکی هۆشیار و واقعبین، دەزانێت دەسەڵاتێکی پەرلەمانی لە دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری باشترە، وە بوونی دەسەڵاتێکی پەرلەمانی لە دەسەڵاتێکی حزبی و میللیشایی بۆ ژیانی گشتی خەڵک گەلێک باشتر و شیاوتر و پێویست ترە. دواجار ئەو جۆرە دەسەڵاتانە مێژوویەک لە سیاسەت و ئەزموون و کلتوری مرۆیی هاوبەش بەرهەمیان هێناوە و بەشێوەیەکی سەرەکی هێزە ئازادیخواز و چەپ و دیموکراتەکان خەباتیان بۆ کردووە، بەهۆیەوە ووڵاتەکان و نیشتمانەکان پێکهاتوون و پێکدادانی بەرژەوەندیەکان و جەنگی ناوخۆکان لەڕێگەیەوە کۆنترۆڵکراون یاخود سنوردارکراون و کەمینە دەسەڵاتدارەکان ناچارکراون بگەڕێنەوە بۆ ڕای خەڵک و دەنگدان و ڕاپرسی لەپەیوەند بە پرسەگرنگەکانەوە.

دابەشکردنی دەسەڵاتەکان، دەستاودەستکردنیان، هاوتاکردنی دەسەڵاتەکان، وە دامەزراندنی سیستمێکی سیاسی کە تیایدا دەرگا بەرووی دەنگدان و بەشداری سیاسی خەڵکدا بکاتەوە، تەنانەت ئەگەر سەرەتا لانی کەمیش بێت، یەکێک بووە لەدەسکەوتە سیاسیە هاوچەرخەکان و زۆرجار بووە بە بنەما بۆ گۆڕانکاری سیاسی گرنگ و بنەڕەتی، وە ئێستاش لە خراپترین حاڵەتی خۆیدا هێشتا هەر رێگایەکە بۆ گۆڕانکاری سیاسی و تەنانەت لە سایەی دەسەڵاتە دیکتاتۆریەکانیشدا پەنای بۆ دەبرێت. ئەو چەپانەی بە گاڵتە و گەپەوە ئەو دامەزراوەیە بەپێی وەسفێکی ئایدۆلۆژی بە ”پەرلەمانی بۆرژوازی” ناوزەد دەکەن، دیسانەوە خوازیارن و چاوەروانی ئەوەن ئەو قەوارەیە یاساکان بپارێزێت و یاسای نوێ لە بەرژەوەندی خەڵک پەسەندبکات و …تاد

هەرچەند تاهاتووە ئەو دەسکەوتانە لە بایەخ و بەهایان کەمکراوەتەوە، رێژەی بەشداری خەڵک لەپرۆسەی سیاسیدا لاوازکراوە و کۆی دەسەڵاتەکان بە پەرلەمانەکانیشەوە لە ژێر دەسەڵاتی کەمینە دەسەڵاتدارەکان و کۆمپانیا زەبەلاحەکاندان، وە چینە دەسەڵاتدارەکان، کەمینە سیاسیە دەسەڵاتدارەکان بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان هەڵیدەسوڕێنن و خەباتی پەرلەمانی شەعبی وەک تاکە ڕێگای گۆڕانکاری، بەجۆرێک گەیشتووە بە بنبەست، بەڵام هێشتا خەبات بۆ پاراستنی دەسکەوتە دیموکراسیەکان، بۆ فراوانکردنەوەی بەشداری سیاسی و بۆ دیموکراتیزەکردنی خودی دیموکراسی بە قووڵی درێژەی هەیە، هەروەها ئەو خەباتەش لێرەولەوێ لە ووڵاتانی ئیستبدادیدا گرنگی و بایەخەکەی حاشاهەڵنەگرە، ئەزموونی پەرلەمانی هێشتا تیایاندا گرنگی و بایەخی  خۆی هەیە و لە چەندین ووڵاتی گەورە و بچوکی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە ئەو جۆرە دەسەڵاتانەیان ئەزموون نەکردووە هێشتا خەونی سیاسی پێوە دەبینرێت و لەرووداوەکانی بەهاری عەرەبیەوە هەموان گەواهیدەر و خوازیاری بوون.

لەسەر ئاستی ئەوروپاش، سەرەڕای گەڕانەوە و پاشەکشەکان، هێشتا ئەزموونی پەرلەمانی ئەوروپا ئەشێت وەک دەسکەوتێکی سەروو ووڵاتی و کیشوەری ناوزەد بکرێت، وەک پەرلەمانێکی گەورەترو کیشوەری لە کۆی ووڵاتانی یەکگرتووی ئەوروپیدا هەوڵێکی پێشڕەوە بۆ دروستکردنی قەوارە و دەسەڵاتیکی نوێی هاوبەش کە توانای یاسایی و دەستوریی هەبێت.

بۆ وەرگرتنەوەی ئەو دەسکەوتە سیاسیانەی ڕابردوو لەخەڵک، بەرتەسککردنەوەی زیاتری ئازادی و دیموکراسی سیاسی، راستڕەوە نوێیەکان، کە بە فاشیزمی نوێ ناودەبرێن، نەیانشاردۆتەوە کە دەیانەوێ ئەزموونی پەرلەمانەکان و بەشداری و دەنگدانی خەڵک بەرتەسک بکەنەوە و کۆتایی پێبهێنن، ترەمپیزم و شەقاوەکانی ترەمپ نیشانەیان لە دیموکراسی و ئازادی و کۆی دەسەڵاتی پەرلەمانی گرتووە، ئاراستەیان بەرەو ستەمکاری سیاسی رەهایە و بەجۆرێک دەیانەوێت ئەزموونی چاینا و دەسەڵاتە ئیستبدادیە رۆژهەڵاتیەکان لە ئەمریکادا کۆپی بکەنەوە و لاسایی بکەنەوە.

لەسەر ئاستی ئەوروپاش ڕاستڕەوەکانی ئەو کیشوەرە بە ئیلهام لە ترەمپیزم وهاوپەیمانەکانی دەیانەوێت هەمان ئەزموون دووبارەبکەنەوە و پەرلەمانەکان لاواز بکەن، یان ئەو دەسەڵاتانە بچوکتر و بچوکتر بکەنەوە و سیستمی سەرۆکایەتی بەهێزبکەن، دەستی سەرۆکەکان بەهێزتر و دەسەڵاتیان بەسەر ناوەندەکانی یاساداناندا درێژتر، بەجۆرێک پەرلەمانەکان لەژێر دەسەڵاتی سەرۆکەکاندا تەنها رۆڵێکی فەرمایشی و نمایشیان بۆ بمێنێتەوە،  تا ئاستی سەپاندنی دەسەڵاتی رەها بەسەر خەڵکی ئەو ووڵاتانەدا.

ئەم هەوڵانە بێ وەڵام نەبوون و هەڵبژاردنەکانی ئیسپانیا و دواترینیان هەلبژاردنی زوهران ممدانی لە نیۆرک و هاوشێوەکانی نمونەیەکی زیندوون لەمبارەیەوە.

دەیەم:

هەرچەند خەڵکی کوردستان لەسەرەتادا بە پەرلەمانێکی لاواز و کەم کاریگەریش ڕازی بوو، بەڵام لە ئێستادا ناچارکراوە بە بایەخەوە تەماشای پەرلەمان و ئەو ئەزموونە نەکات، تەنانەت نوخبەی سیاسی زاڵ و ناڕازیش لەمبارەیەوە رۆشنگەری پێویستیی، پاڵپشت بە سیاسەت و فەلسەفەی سیاسی هاوچەرخ و ئەزموونە خەباتکارەکان، بە پێویست نەزانیوە.

لەمێژە کاتی ئەوە هاتووە روانگەیەکی سیاسی نوێ بۆ ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی هەرێم و ئەزموونی پەرلەمانی و چۆنێتی دیزاینکردنەوە و رەنگڕێژی دەسەڵاتی سیاسی لەم هەرێمەدا بخرێتەڕوو. لەم روانگەیەوە و تائەو جێگەیەی بە پەرلەمان دەگەڕێتەوە چەند بنەمایەک بەپێویست دەزانین و باسی زیاتر لەوبارەیەوە بە داهاتوو بسپێرین..

ئەوەی کە پەرلەمانی کوردستان لەرووی دەستوریەوە قبووڵکراوە، خۆی لەخۆیدا هەنگاوێکی باشە بۆ گۆڕانکاری، بە مەرجێک بزووتنەوەیەکی سیاسی نوێ بزانێت چۆن رێگاکانی بەشداری سیاسی خەڵک لە ژیانی سیاسی هەرێمی کوردستاندا لەم دۆخە چەقبەستووەییەدا بکاتەوە و فراوانتری بکاتەوە. بەڵام بەم حاڵەیشەوە هێشتا خەباتی سیاسی سەرەکی بۆ گۆڕانکاری لە دەوری خەباتی پەرلەمانی و پارلەمانتاریزم چەق نابەستێت، ئەو خەباتە پێش هەموو شتێک دەبێت رووی لە پێناسەکردنەوەیەکی تری سیاسەت و ئاکار و بەها سیاسیەکان و ئازادی و بکەری سیاسی و بەشداری سیاسی و دیموکراسی بەشداری و رۆڵی تاک و کۆمەڵە سیاسی و ئازادیخوازەکان و بزووتنەوەیەکی سیاسی کۆمەڵایەتی گشتگیر بێت بە نەخشەڕێگایەکی سیاسی ئازادیخوازانەی فراوانەوە بۆ گۆڕانکاری، وە گرێدانەوەی ئەوانەش لەکات و شوێنی خۆیدا بە خەباتی پەرلەمانی و گۆڕانکاریە سیاسیەکان لەڕێگەی پەرلەمانی هەرێم و بەغدادوە.

لەم پرۆسەیەدا بێگومان هەنگاوی سیاسی فەرمی خۆی دەبینێتەوە لە قبووڵکردنی پەرلەمان و سیستمی پارلەمانیدا وەک بنەمایەک بۆ پێکهێنانی دەسەڵاتی یاسادانان و دواتر بۆ هەڵبژاردن و دیاریکردنی دەسەڵاتەکانی تر، وە پێکهێنانی دەسەڵاتە سیاسیە باڵاترەکان، جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و بەرگری کردن لەوانە وەک کۆمەڵە هەنگاوێکی سیاسی و دەستوری پێویست، کە بەبێ ئەوانە خەباتی سیاسی بۆ گۆڕانکاری سیاسی فەرمی لە کۆی بونیادی دەسەڵاتدارێتیدا ناگاتە جێی خۆی.

پاشان هەوڵدان بۆ فراوانکردنەوەی بەشداری سیاسی دیموکراسیانە و بەرەوپێشبردنی پرۆسەی دیموکراتیزەکردنی دیموکراسی، بە لۆکاڵیکردنی سیاسەت، فراوانکردنەوەی خەباتی سیاسی و بازنەی دەنگدان لە ئاستی لۆکاڵدا، دیزاینکردنەوە و دروستکردنی دەسەڵاتی سیاسی شارەکان وهەوڵ بۆ دروستکردنی پەرلەمانی هەرێم و ناوچەکان ، ئۆرگانی هەڵبژێردراوی سیاسی لە شارەدێکاندا، وە کردنەوەی فراوانترین دەرگای بەشداری و کردنی هەڵبژاردن بە بنەمای پێکهێنانی هەموو دەسەڵاتەکان لە خوارەوە بۆ سەرەوە، وە …..تاد ئەمانە کۆمەڵە هەنگاوێک و ڕێگا چارەیەکی سیاسی کردەنی و واقعین و سەرجەمیان یەک پاکێجن بۆ کاراکردنی ئاراستەی بەهێزکردنی دەنگدانی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ و هەڵبژاردنی سیاسی. کۆی ئەوانە دەتوانێت هەم شاڕێگە و هەم فرە ڕێگەیی بکاتەوە بۆ  گۆڕانکاری بچوک و گەورە (ماکرۆ پۆلیتیک و مایکرۆ پۆلیتیک) لە سیستمی سیاسی و نیزامی بەڕێوەبردندا.

تشرینی دووەمی ٢٠٢٥