عەدنان کەریم
پرسیار سەبارەت بە شوناسی نیشتیمانی و نیشتیمانسازی لەسەردەم و سەروبەندی ئاڵوگۆڕە گەورەکان و پێویستیی بەدیلی ئازادیخوازانەدا زیاتر لە سەردەمە نۆرماڵەکان سەردەردێنێ و بۆ وەڵامی شایستەی خۆی ئەگەڕێ.
ئاڵوگۆڕ و وەرچەرخانەکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تووندبوونەوەی ململانێکان لە ئاستێکی فراواندا و هاتنەسەرشانۆی ( دۆزی کورد ) وەکوو بابەتێکی ئەو ئاڵوگۆڕانە مەسەلەی نیشتیمانی و نیشتیمانسازیی هێناوەتە پێش و کردوویەتی بە مەسەلەی سیاسیی ڕۆژ .
ئەوەش جێی سەرسووڕمانە کە بۆچی، سەرباری بایەخ و پێگەی ئەم پرسە، کەچی لەئاستێکی زۆر کەم و بەرتەسکدا بۆتە شوێنی سەرنج و مایەی بەرخوردی ورد لەلایەن ڕووناکبیران وئەهلی قەڵەمی کوردستانیەوە بەتایبەتی لە هەرێمدا.
نیشتیمان و نیشتیمانی و ئیشتیقاقە سیاسی و فکری و کۆمەڵایەتیەکانی تری یەکێكە لەوچەمکە جەوهەریانەی دونیای فەلسەفەی سیاسی کە زۆرترین مشتومڕ و جەدەلی لەسەرە. لە بارێکی تریشەوە، لەکایەی ژیانی سیاسیدا، ئەو چەمکە و بابەتەکانی پەیوەست پێوەی لە ژینگە و جیهانی ئێمەدا دەمامکێك بووە بۆ شاردنەوەی سیمای چەندین دیاردە و ڕەوت و پیکهاتەی سیاسی و چینایەتی وزۆرجار لە کایەی سیاسەتدا کراوە بە بوونێك کە شلۆکترین خەسڵەتی هەیە. بەشێکی زۆری چەواشەکاریەکانی ژیانی سیاسی و فکریی و حیزبیی نزیك یەك سەدەی ڕابووردووشمان لە ژێر دەمامکی (نیشتیمان ) دا دەرخواردی ئێمە دراوە.
پێناسە و تێگەیشتن لەهەموو ئەو چەمك و مانا فکریانەی کە دەوری زاراوەی نیشتیمانیان داوە ، بەپێی توخم و فاکتەرە ناوخۆیی و پاشان دەرەکیەکان، لە درێژەی ڕەوتی مێژوودا هەمیشە لە ئاڵوگۆڕ و جووڵەدایە. بابەتی نیشتیمانی دادەیەکی مێژووییە ولە پرۆسەیەکدا لەدایك ئەبێ و گەشە ئەکا و بەپیی ئاڵوگۆڕەکانی کۆمەڵ ئەمیش ڕووبەڕووی ئاڵوگۆڕ ئەبێتەوە.
سەرەتا پێویستە ئەوە بڵێم کە بیری نیشتیمانی و نەتەوەیی ، دوو باوەڕ و چەمكن کە لە دوو فەلسەفەی جیاوە سەرهەڵئەدەن بەڵام بواری بوون و جووڵەیان جۆرێك لە تێکەڵیی ڕواڵەتیی هەیە وڕادەیەك هاوتەریبی لە نێوانیاندا هەیە و زۆر جاریش بەیەکدا ئەدەن و ئەکەونە ململانێوە. بۆ نموونە هەر بەهێزبوونێکی دەماری نەتەوەیی ڕاستەوخۆ بەمانای تەماوی بوون و پاشەکشەی گیانی نیشتیمانی و بەهێزبوونی ڕەوتی دووەمیش، لەیەکێك لە ڕەهەند و ماناکانیدا، لەگرەوی چەپاندنی ئاراستەی نەتەوەییدایە.
ناسیونالیزم دیاردەیەکی مێژووکردە کە بەرهەمی وەرچەرخانە لە کۆمەڵگا خێڵەکیەکانی پێش سەرمایەداری و مۆدێرنیتەوە بەرەو دونیای نوێ و سەرهەڵدانی سەرمایەداری لە گشتیترین ئاستدا و بەو مانایە دیاردەیەکی نوێی مێژووە کە لە قۆناغێکدا سەرهەڵئەدا و نەشونما ئەکات و پاشان کێرڤی لاوازی و پووکانەوەی دەستپێئەکات. لەبەرانبەردا چەمك و دیاردەی نیشتیمانی خاوەنی مێژوویەکی سروشتی تر و درێژترە و ئاسۆی مانەوەی لە پرۆسەی ئاڵوگۆڕی بەردەوامدا درێژترە و خاوەنی پۆتانسێلی بەهێزبوونی زیاترە و هەمیشە لە گۆڕاندایە بە ئاراستەیەکی کۆمەڵایەتی تر و مرۆیی تر.
پەیوەندیی تاکەکانی کۆمەڵ لەسەر بناغەی شوناسی نیشتیمانی ڕەگەزەکانی ئاین و نەتەوە و جێندەر و باوەڕ تێئەپەڕێنێت. لەلایەکی ترەوە گەڕانەوە بۆ باوەشی شوناسە نەرێتی و وردەکانی چەشنی هۆز و خێڵ و بنەماڵە یەکێکە لە نیشاندەر و ئاکامەکانی پاشەکشەی شوناسێکی نیشتیمانیی یەکانگیر. چەمکی نیشتیمانی هەڵگری کۆمەڵێك بەهای کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و سیاسیی پۆزەتیڤە کە پێویستیەکی بەردەوامی هەیە بە داڕشتنەوە و ئەپدەیتکردن و مشتوماڵکردن پێبەپێی ئاڵوگۆڕەکان تا وەکوو بەهایەکی شارستانیی سەردەمیانە توانای دەرکەوتنی هەبێ.
چەمکی نیشتیمانی وەکوو ئاراستەیەکی کۆمەڵایەتی پاش گۆڕانی بە قەوارەی سیاسی و بەتایبەتی بە دەوڵەتی مۆدرین پێئەنێتە ئاست و قۆناغێکی نوێوە.
نیشتیمانی وەکوو ڕەوتی فکری چەمکێکە کە ئەتوانێ، لە دۆخێکی سیاسیی تایبەتدا، پێناسە و پاکێجێك بێت بۆ کۆکردنەوەی کۆمەڵێك ئامانج و ڕوئیای هاوبەش لە چەشنی: کۆمەڵگایەکی مۆدرین، مەدەنی، ئازاد، ڕاوەستاو لەسەر پایەی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و یەکسانیی جێندەری، ژینگەدۆستی وهاوژیانی و هاوبەشیی گشتی. نیشتیمانی وەکوو شوناسێکی دەستەجەمعی ئەتوانێ ببێت بە ناونیشان بۆ بزووتنەوەیەکی سیاسی کە هەڵگری ئامانجی هاوبەش و گشتیی تاکەکانە. بەڵام ناساندنی نیشتیمان وەکوو یەکەیەکی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لە چوارچێوەی جوگرافیایەکی دیاریکراودا بەزەروورەت بە یەك ئەنجامی سیاسی ناگات و ناتوانێ تەنها بەیەکجۆر خۆی نمایش بکات. فۆرم وجۆری سیستمی سیاسی و دەسەڵات و ژیانی سیاسی بەگشتی، درێژەی ئۆتۆماتیکیی ڕاستەوخۆی ئەو بوون و قەوارە کۆمەڵایەتیە نین کە ناوی نیشتیمانە. قەوارە و دەسەڵات و ژیانی سیاسی باو لە نیشتیماندا توخمێکی گەڕۆك و بزێوی هەمیشە لە ئاڵوگۆڕدایە چونکە پەیڕەوی ئەکات لە کۆمەڵێك ململانێ و تەرازووی هێز و ڕەگەزی خاوەن بەرژەوەندیی چینایەتی و باوەڕی فکریی جیاوازی ناو ( هاووڵاتی ) یانی هەمان نیشتیمان. ئەو جیاوازی و ناکۆکیانەی ناو ڕەگەز و پێکهاتەکانی نیشتیمان، سەرچاوەی جیاوازیان هەیە: هەندێکیان پەیوەستن بە ڕوانگەی جیاواز سەبارەت بە فۆرم و مۆدێلی جیاوازی نیشتیمان و نیشتیمانسازی، هەندێکی تریان لەسەر بناغەی جیاوازیی پێگەی چینایەتیی پێکهاتەکانی ناو هەمان نیشتیمان ڕاوەستاون، هەندێکیان پەیوەستن بە ئایدیا فکری و ڕوئیا فەرهەنگیەکانی گرووپ و تاکەکان و توێژەکانی پێکهاتەی مرۆیی نیشتیمان و …تاد.
هەریەك لەو گرووپ و توێژو باوەڕانە ئەلگۆیەکی کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی جیاوازیان کردووە بە پرۆژەیەکی سیاسی بەڵام هەر هەموویان ( یەکە ) و ( جەوهەرێکیان ) کردووە بە قەوارە و بۆتە وهەڵگری ماددیی جوگرافی و سیاسی و حقوقی کە ئەو فۆرم و مۆدێلەی تیا بەرهەمبهێنن کە ڕوانگەی فکری یا بەرژەوەندی ودەرکی چینایەتی و فۆرمی فەرهەنگی خوازراویان داوای ئەکەن و بەپێویستی ئەزانن کە ئەویش نیشتمانێکە بەناو و شوناسی تایبەتیی خۆیەوە. نیشتیمان ئەو ژینگە و قەوارە و بوونە کۆمەڵایەتیەیە کە ئەو بۆربۆرێن و ململانێیەی نێوان ئەو باوەڕ و پرۆژە جیاوازانە تیایدا ئەڕۆنەپێش و بەپێی زۆر فاکتەر تووند یا کاڵ ئەبنەوە.
بەومانایە ئەکرێ لەقۆناغێکدا نیشتیمان ببێت بە قەوارەیەکی زیندان ئاسا یا هەژارستانێك و شوێنی کۆبوونەوەی گشت توخمەکانی ستەمێکی سەپێنراو لەلایەن بەشێك لە پێکهاتەکانی تەنانەت هەمان نیشتیمانیشەوە. پێچەوانەی ئەوەش هەر ڕاستە و نیشتیمان بۆی هەیە ببێت بە شاری خەونەکان ( المدینة الفاضلة ) و جێی هاتنەدیی خولیا و ئاواتە سەرمەدیەکان و شوێنی ئارامش و پێکەوەگونجانی گشت پێکهاتەکانی لەژێر ئاڵای مۆدێلێکی باڵا لە ئازادی و یەکسانی و دادپەروەری و پێکەوەژیانی توخم وڕەگەزە جیاوازەکانی.
ئەو دوو ئاراستە جیاوازەی بەرجەستەبوونەوە و دەرکەوتنی سیاسیی نیشتیمان جەبرێکی مێژوویی و ڕێکەوتێکی کۆمەڵایەتی – فەرهەنگیی لەخۆوە نیە بەڵکوو بەرهەمێکی ڕاستەوخۆی ململانێی هێزە کۆمەڵایەتیە جیاوازەکانی ناو هەمان نیشتیمان و ڕێکەوتن یا ململانێیانە لەسەر فۆرم و مۆدێلێكی سیاسی کە نوێنەرایەتیی و یست و ئامانجە هاوبەشەکانی هەموو پێکهاتە و باوەڕ و بەرژەوەندیەکانیان بکات. زۆر بابەتی ناوەکی و دەرەکی ڕۆڵیان لەو بوار و کایەیەدا هەیە و ژینگەی گونجاو بۆ جۆری باڵانسی نێوان فۆرمە کۆمەڵایەتی – سیاسیە جیاوازەکان وباڵادەستی وقسەسواریی ئەم یا ئەویان فەراهەم ئەکەن.
کردنی نیشتیمان لە چەمکێکیکۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگیی کراوە و هەمەجەمسەرەوە بە ئایدۆلۆجی و تابۆیەکی تر، ئەو دەردە ترسناکەیە کە هەمیشە وەکوو مینێکی چێندراو لەبەردەمماندایە. ئەوە ئەو ئیشەیە کە ناسیونالیزم پێی هەڵئەسێ بۆیە ڕەهەندی جیایی نیشتیمانی لە ناسیونالیزم پێویستی بە پێداگریی بەردەوام و تووندکردنەوەی هەمیشەیی سنوورەکانی نێوانیانە. ئەم مەترسیە بەتایبەتی لەو شوێن و سەردەم و سەرزەمینانەدا زەقتر ئەکەونە بەرچاو کە هێشتا ستەمی نەتەوەیی درێژەی هەیە یا پاشماوەکانی لە جووڵە و ململانێ نەکەوتوون یا هێشتا میللەتێك بە مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆی نەگەیشتوە. لەو جۆرە کەیسانەدا هێزە ناسیونالیستەکان ئەتوانن ئاسانتر نیشتیمان و دیدگای نیشتیمانی بە بارمتە بگرن و تێکەڵی بکەن بە باوەڕە دواکەوتوەکانی وەکوو شۆفینیزمی نەتەوەیی ڕوو بەدەرەوە و ستەمکاری و تەماعکاریی چینایەتیی لەناوخۆدا وەکوو ئەوەی نزیکەی سێ دەیەیە لە هەرێمی کوردستاندا ئەیبینین.
بەو مانایانەی پێشوو، نیشتیمان خاڵی ناوکۆیی چەندین بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و ڕەوتی فکری و ئاراستەی سیاسی و چەمکێکی ئاڵۆزی فەرهەنگی و بیری سیاسیە. لەپاڵ ئەوەشدا خاڵی یەکتربڕین وبەیەکگەیشتنی چەندین باوەڕ و ئایدیۆلۆجیی جیاواز و تەنانەت دژبەیەکیشە و هەروەها یەکێکە لەو بابەتانەی کە زۆرترین ناڕۆشنی و ئاڵۆزی وجیاوازیی لەهەناوی خۆیدا هەڵگرتووە. شوێنێکە بۆ کۆبوونەوە و بەیەکگەیشتن و هەروەها ململانێ و گونجانی کۆمەڵێك توخم و ڕەگەزی جیاواز و هەمەڕەنگی ناو بۆتەیەکی گەورەتری کۆمەڵایەتی لەدەوری ( جەوهەر ) و پنتێکی هاوبەش.
هەر بۆ نموونە بەهێزبوون ی شوناسی ئاینی ( ئیسلامی ) و پێگەی فەرهەرنگیی لە ئێستای کوردستاندا، بەهۆی زۆر فاکتەری سیاسی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ئابووریی ناوخۆیی و دەرەکیەوە، ئاڵنگاریەکی گەورە ئەخاتە بەردەم شکڵگرتنی نەك تەنها بزووتنەوەیەکی نیشتیمانیی ئازادیخواز و مۆدرین لە ڕووی سیاسیەوە بەڵکوو شوناسی فەرهەنگیی نیشتیمانیش ڕووبەڕووی ئەرکی نوێ ئەکاتەوە.
ساختاری نیشتیمانی لە کوردستانی عێراقدا، چی وەکوو بونیادێکی مادی و چی وەکوو هەستێکی دەستەجەمعیی پیناسەکراوی دیار و ڕوون ، لەمەنزوومەی هۆشیاری و کۆمەڵایەتی و هەروەها لە ژیان و کەلتووری سیاسیدا، شلۆك و لاوازە.
لەمێژووی هاوچەرخی کوردستاندا دەرك و هۆشیاریی دەستەجەمعیی کۆمەڵگا سەبارەت بە بایەخ و پێویستیی لەدایکبوونی بزووتنەوەیەکی نیشتیمانیی ئازادیخواز لاواز و کەمڕەنگ بووە. ئەوەش ڕێی خۆشکردووە بۆ بەهێزبوونی ڕیوایەتێکی نەتەوەیی پریماتیڤ و سەرەتایی سەبارەت بە شوناسی نیشتیمانی کە لە چەند دەیەی دواییدا قوتبوونەوەی بابەتی شوناسی ئیسلامیش کێشەکەی ئاڵۆزترکردووە.
بزووتنەوەی نیشتیمانی لە کوردستانی عێراقدا لە قۆناغێکی درێژی سەردەمی پاشایەتیدا هاوشانی بزووتنەوەی سەرتاسەری و بەشێك لەو، گەشە و بووژانەوەی بە خۆوە دیوە. بەڵام لە ١٩٦٣ بەدواوە بە هۆی سەرکوتی بزووتنەوەی سەرتاسەریی ئازادیخوازی نیشتیمانیی سەرتاسەری لە عێراقدا، بەهێزبوونی ڕادیکالیزمی نەتەوەیی عەرەبی و کوردی ، ئەو بزووتنەوە نیشتیمانیە کوردستانیە لاواز ئەبێ و پاشەکشە ئەکا و بزووتنەوەی ناسیونالیستی و کوردایەتی سواری سەری ئەبێ.
” دەسەڵاتی کوردی “: سەما لەسەر جەستەی نیشتمان
لە ڕووی ڕەوتی مێژوویی هاوچەرخەوە ، بە هۆی لاوازیی نەریت و فەرهەنگی نیشتیمانیی لە کوردستانی عێراقدا وپاشانیش مەترسیی ئەو سەردەمەی گەڕانەوەی دیکتاتۆریەتی بەعس یا سەرهەڵدانەوەی هێزێکی تری ناوەندگەرای عێراقی ستەمکار و شۆفینی ، لەڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ بەدواوە زەمینەی بابەتی خۆش بوو بۆ خۆسەپێنی و درێژەی تەمەنی ئەم دوومەڵەی سەر جەستەی نیشتیمان کە ناوی ” دەسەڵاتی کوردی ” ی لەخۆی ناوە. ئەم دەسەڵاتە و حیزبە پێکهێنەرەکانی، وەکوو ڕژێمی بەعس هێزێکی ستەمکاری دەرەکی نەبوون بەڵکوو بەشێك بوون لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و سیاسیی کوردستان و بەرهەمی ململانێکانی مێژووی هاوچەرخی ئێمە. دەسەڵات و هێزگەلێك کە ڕۆڵی دەسکێشێکی ناوخۆیی دەمامکدار بە ئایدیۆلۆجیی ( کوردایەتی ) گێڕا وتوانی هاوکێشە ئاڵۆزەکانی ئەو سەردەمە بقۆزێتەوە و ڕۆڵی کاریگەر بگێڕێت لە زەوتکردنی ساتەوەخت و هەلێکی مێژوویی لەبار و گونجاو بۆ بنیاتنانی نیشتیمانێکی ئازاد و گەشاوە و پێشکەوتوو. ئەو وەرچەرخانە مانایەکی گەورەی هەبوو کە بریتی بوو لە سەرکەوتنی ئەو هێزانە لە هەڵڵوشینی هێزوتوانا و ئاواتە پێشکەوتنخواز و نیشتیمانیەکانی خەڵکی کوردستان کە لەو سەردەمەدا خاوەنی پوتانسێلێکی بەهێز بوو.
قۆناغی یەکەمی ” دەسەڵاتی کوردی ” سەردەمێکی نوێ بوو ئەویش پاش تەنها ٣ ساڵ لە جینۆساید و ئەنفال لە کوردستاندا. خەڵکی ڕاپەڕیوی کوردستان ،بەهۆی ئاستی هۆشیاریی کەمیان سەبارەت بە ماهیەتی ئەو هێزانە و ڕێکخراونەبوونیان، بەرەی کوردستانیی ئەو سەردەمەیان وەکوو فریادڕەسێك چاولێئەکرد. هێزە گەورەکانی ناو ئەو بەرەیە بەتایبەتی پارتی و یەکێتیی نیشتیمانی ئەیانتوانی فریودەرانە خۆیان بگونجێنن و تەماهی بکەن لەگەڵ ئاوات و ئامانج و خەونە نیشتمانیەکانی خەڵك. ئەنجامی ئەوەش بریت بوو لە بەرهەمهێنانی مۆدێلێكی دواکەوتوو و چەسێنەر لە شکڵی دەسەڵاتخوازیەکی سیاسی – حیزبیی خۆسەپێنی ئاوێتە بە بیرێکی نەتەوەیی ناوەڕۆك بەتاڵی دیماگۆجی و درێژدان بە قۆناغێکی تەواو لە سیاسەتی ستەمکارانە و چەواشەکارانە. نرخی ئەو دیماگۆجیەتە سیاسیەی بەسەر خەڵکدا تێپەڕی بریتی بوو لە بەفیڕۆچوونی گەورەترین هەلی مێژوویی لە بەردەم رەوتی نیشتیمانسازیی کوردستانی بەئاراستەیەکی ئازادیخواز و خۆبژیوی ومرۆیی، دوای چەند دەیە لە جینۆساید و کاولکاری و ستەمێکی نەتەوەیی کەموێنە.
لە قۆناغی یەکەمی دەسەڵاتدارەتیی ئەم ڕەوتە نانیشتیمانیەی ئێستای هەرێمدا هێشتا ڕژێمی بەعس لەودیو شارەکانی کوردستانەوە سەرەتاتکێی ئەکرد و کەڵبەکانی نیشان ئەدا. هەرێمی کوردستانیش دەوردرابوو بە دەوڵەتی دژ بە کورد و مافەکانی. ئەوانە هۆکاری یارمەتیدەر بوون تا دەسەڵاتدارانی هەرێم بتوانن تا ساڵانێك وەکوو نوێنەری خواستەکانی خەڵکی کوردستان خۆیان نمایش بکەن و درێژە بە دیماگۆجیەت و چەواشەکاریی نەتەوەیی بدەن. سوودوەرگرتن لە تابۆ و هەستی نەتەوەیی خەڵك و بیانووی ” نەبوونی قەوارەی نەتەوەیی و سەربەخۆ ” لەلایەن دەسەڵاتەوە و لەئارادانەبوونی ڕوانگە و بەدیلێکی نیشتیمانی و ڕەوتێکی بەهێزی بەرەنگاری و ئیجماعێکی گشتی لەناو هێزە کوردستانیەکانی تر بەئاراستەی بەرگری لەو فۆرمە دواکەوتووەی دەسەڵاتی سیاسی لەهەرێمدا، ئەوەندی تر دەستی ئەم تاقمە دەسەڵاتدارەی واڵاترکرد.
ئەوانە بەشێك لەو فاکتەرە ناوخۆییانە بوون کە ڕۆڵی ڕێگریان بینیوە لە نەشونماکردنی بزووتنەوەیەکی سیاسیی ڕادیکالی خەڵکیی بەدیل بە ئاراستەیەکی نیشتیمانی.
جگە لەوەش شکستی ناسیونالیزم و بەرجەستەبوونەوەی وەکوو هێزێکی ستەمکار کە تەڕ و وشکی سامانی وڵات ئەخاتە خزمەت تاقمێکی مشەخۆری ئۆلیگارشیی دەوری حیزب و دەسەڵات و خانەوانەکانیانەوە، ئەو بەسەرهاتەیە کە ئێستا لەکوردستان بەچاوی خۆمان ئەیبینین کە یەکێك لە ئاکامەکانی بێبەهابوونی چەمك و باوەڕی نیشتیمانی و خاڵیکردنەوەیەتی لەهەر مانایەکی پۆزەتیڤ لەناو زۆرینەی هاووڵاتیی ئەم هەرێمەدا.
کردنی نیشتیمان بە بتێکی ئایدیۆلۆجی تەنیا پیشەسازی و دەسکردی ڕەوتە ناسیونالیستیەکان نیە. ئەوان کە هەرچی لە خەیاڵدانیاندا هەیە لە جوانی و پاکی و بێخەوشی ئەیخەنە پاڵ ناوی نیشتیمان جا گەر وڵات بشبێ بە زیندان و زبڵدان و بیابانێکی لێوانلێو لە هەژاری و ستەم بۆ زۆربەی ڕۆڵەکانی ئەوان گوێیان لەوە نیە و نیشتیمان ئەکەن بە بوونەوەرێکی میتافیزیکیی سەروو کۆمەڵایەتی. لەبەرانبەریشدا، لەخاڵی دژبوون بەرانبەر بەو مانابەخشینە بە نیشتیمانسازی لە دیدگای بەرەی ڕاست و ناسیونالیزمدا، لە دیدگا چەپیە تووندڕەو و سەروو کۆمەڵایەتیەکاندا، نیشتیمان، جا گەر بشبێت بە درەخشانترین خاڵی ڕووی زەوی لەهەموو ڕوویەکەوە، هەر مایەی نەفرەتە و تەنها ناوهێنانی بۆی هەیە هیستیریای پابەندیی ” چینایەتی ” بوروژێنێت و باوەڕە ئەرسەدۆکسە تیۆریەکان لەق بکات. زۆرێك لەم تەیفە تەنانەت نەخوێندەواری و سادەیی تیۆری وای لێکردوون کە ناسیونالیزم و نیشتیمانی وەکوو دوو چەمكی تیۆری و دیاردەی کۆمەڵایەتی و سیاسی نەك تێکەڵ ئەکەن بەڵکوو هیچ جیاوازیەکیش لەنێوانیاندا نابینن و لە چەمکسازیی تیۆریدا وەکوو هاوواتا بەکاریان دێنن.
ئاراستەی پاشەکشە و شکست و ڕسوایی دەسەڵات وهێزە دەمامکدارەکان بە چەمکی ( کوردایەتی ) لەهەرێمی کوردستاندا ئێمە ئەخاتە بەردەم ئەرکی زیندووکردنەوەی بەها پۆزەتیڤەکانی ڕەوتێکی نیشتیمانیی ئازادیخواز و عەدالەت تەڵەب و دەرکەوتنی وەکوو بەدیلێکی سیاسیی گونجاو لەم قەیرانەدا کە شکستی ئەو هێزە نەریتیانە خوڵقاندوویانە و سەرەتای گێڕانەوەی ئومێد و خۆبەخاوەن زانین بۆ نیشتمانێك کە ببێت بە بۆتەیەك بۆ هاتنەدیی ئاواتی زۆرینەی گەل کە بریتیە لە ئازادی و ژیانێکی سەردەمیانە و یەکسان و بەختەروەر لە سایەی نیشتیمانێکدا بۆ هەمووان و لەسەرووی هەمووشیانەوە نیزامێکی سیاسیی مرۆڤ سەروەر و خۆشبژیو و ئازاد.
جیاکردنەوەی سنوورەکان و ماناکانی ئەو دوو ستراتیج و پرۆژەیە و سەرهەڵدانی ڕەوتێکی سیاسیی کە هەستی ئینتیمای هەبێ بۆ نیشتیمانێك بە مانای ژینگەیەکی جوگرافی – سیاسی کە ببێت بە چەترێکی کۆکەرەوەی خەڵك لەسەر بنەمای پێودانگەکانی دیموکراتی، یەکسانی لەبەرانبەر یاسا، عەدالەتی کۆمەڵایەتی، گێڕانەوەی پێگەی یەکسان بۆ ژنان شانبەشانی پیاوان، دۆستی لەگەڵ گەلانی دەوروبەر و جیهان و نیشتمانەکانی تر و پەناگایەك بۆ دونیای ئازادی و یەکسانی و خۆشگوزەرانی و ژینگەدۆستی؛ ئەرکێکی سەردەمیانە و ڕێگایەکە بۆ دەربازبوون لەو هەموو قەیران وستەمەی ئێستا گەلی ئێمە پێوەی ئەناڵێنێت.
ناکرێ باس لە پرۆژەیەکی سیاسیی نیشتیمانی بکرێ بە بێ پێداگریی قورس و قایم لەسەر ئەوەی کە خەلك و جەماوەر و ئامانجەکانی ئەوان لە چەقی ئەو پرۆژەیە وەستابێت لەهەموو قۆناغەکانیدا. ئەوەی لە واقیعدا ئێستا ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسیی ئێمەی داگیرکردووە لە هەرێمی کوردستاندا، دەسەڵاتداری و سیستمێکە بە هەموو ئۆرگان و ئایدیۆلۆجی ودامودەزگاکانیەوە، ڕێك بە پێچەوانەی ئەوەیە. ئەم سیستم و دەسەڵاتە بە پێی پێویستیەکان و بەرژەوەندیی حیزبە سیاسیەکان و حاشیە کۆمەڵایەتیەکەیان کار ئەکات و هەڵئەسووڕێت. هاوڵاتی، وەکوو تاك و کۆ، لە دیدی دەسەڵاتی ئێستاوە وەکوو ” ڕەعیەت ” ی سەدەکانی کۆن مامەڵە ئەکرێت. تێڕوانین بۆ پێگەی تاکی هاووڵاتی و کۆی خەڵك سەرچاوەیەکی گرنگی جیاوازیی نێوان ڕەوتێکی نیشتیمانیی ئازادیخواز و ناسیونالیزمە کە ئەم دەسەڵاتەی هەرێم بەرجەستەی ئەکاتەوە.
لەکاتێکدا هاووڵاتی و خەڵك لای دەسەڵات قەڵغانێکە بۆ بەرگری لە قەوارەیەکی سیاسی کە ئەوی خەڵکی گیرۆدەکردووە لەناو دەیان زنجیری چەوسانەوە و بێبەشی، بەپێچەوانەوە هاووڵاتی و خەڵك ڕەگەزی سەرەکی و خاوەن بڕیار و سەرچاوەی هێزن لە ئاراستەی سیاسیی نیشتیمانیی ئازادیخوازدا. گەلی کورد و هاووڵاتیی کوردستانی لای دەسەڵات هێچ نین جگە لە ملیۆنەها تاکی دابڕاوی دەستەمۆ و گوێڕایەل و باوەڕدار بە حیکایەتەکنی دەسەڵات سەبارەت بە وڵات و مێژوو کە دەسەڵات قەوانە سواوەکانی خۆی سەبارەت بە کوردایەتی پێ ئەڕازێنێتەوە واتە گوتاری ساختەکارانەی ستەمی دژ بە هەمان خەڵك و هاوڵاتی پێ پەردەپۆش ئەکات. لەبەرانبەردا پێگە و مانای هاووڵاتی وهاونیشتیمانی و خەڵك لەدیدێکی ئازادیخوازەوە یانی بونیاتنانی سیستمێكی کۆمەڵایەتی – سیاسی و دەسەڵاتداری کە فەلسەفەکەی بریتیە لە خۆشکردنی زەمینە مادیی و مەعنەویەکان بۆ بووژانەوەی تواناکانی خەڵك و سازدانی مەرجە پێویستەکانی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی خۆیان و بنیاتنانی سیستمێکی ئازاد و یەکسان و کردنی بە ناوەڕۆکی بەرنامەی نیشتیمانی. سیستم و دەسەڵات و قەوارەی نیشتیمانی ڕێز لە ویست و خواستی خەڵك ئەگرێ و هەلی یەکسانیان بۆ ئەڕەخسێنێ بۆ بەشداریی کارا و گێڕانی ڕۆڵی کاریگەر لە بەڕێوەبردنی سیستمی سیاسی و کۆمەڵگادا.
نیشتیمانسازیەکی کوردستانی بەو ناوەڕۆکەیەوە کە باسمان کرد، پێش هەموو شتێك ئەبێ کاری خۆی لەگەڵ ئەو دەسەڵات و سیستمە لەناوخۆی کوردستاندا یەکلابکاتەوە. ڕەوەندەکانی دونیای سیاسەت و حیزبایەتیی نەریتی باو لە کوردستاندا، بەدەسەڵاتدار وهێزەکانی دەرەوەی دەسەڵاتەوە، مرۆڤی کوردیان بەتەواوی لە تەفاعول و ڕۆڵگێڕانی سیاسی دوورخستۆتەوە و لەپەراوێزدا گیریان داون.
ناوەڕۆکی هەوڵ و تێکۆشانی بزووتنەوەی نیشتیمانسازیی کوردستانی لە جوگرافیای سیاسیی هەرێمدا لەپێشدا ئەکەوێتە ناکۆکی لەگەڵ ڕێگرێکی ناوخۆیی کە بریتیە لەو مۆدێلە لە سیاسەت و ژیانی سیاسی و دەسەڵاتدارەتی بە خۆی و حیزب و ئایدیۆلۆجی و قەوارە سیاسیەکەیەوە.
لەکاتێکدا کە پرسی نیشتیمانسازی بووە بە ئەڵقەی سەرەکیی تێکۆشان بە ئاراستەی چاری مەسەلەی کوردیش، ئەم دەسەڵاتە و هێزە پێکهێنەرەکانی و بزووتنەوەی سیاسیی کوردیی نەریتی بەگشتی، لەهەوڵێکی بەردەوامدان بۆ کردنی ئەو ئامانج و تێکۆشانە بە سەکۆیەك بۆ ئامانجێکی تەسکی هەژموونیی سیاسی _ چینایەتی و پاراستنی دەسەڵاتە سەراپا چەوسێنەرەکەی لەسەر حیسابی خەڵکی کوردستان و مەسەلەی کورد.
فیدرالیەت و حکوومەتی هەرێم و مافە دەستووریەکانی گەلی کورد لە دوای ٢٠٠٣ کە پێگەیەکی باشیان بۆ قووڵکردنەوەی ژیانی سیاسی لە کوردستان فەراهەم کرد و بناغەیەکی گونجاویان بۆ لێوەهەڵسان سازکرد بۆ بنیاتنانی قەوارەیەکی نیشتیمانی کە بووژانەوەی کوردستان و خۆشگوزەرانیی خەڵك و ئازادیەکانی تاك و کۆی جەماوەر دابین بکات و سیستمێکی سیاسیی و مۆدێلێك لە دیموکراسی و بەشداریی ڕاستەوخۆی خەڵك دابین بکات. بەڵام هەموو ئەو هەل و دەسکەوتانە بەهۆی دەسەڵاتخوازیی ڕەهای حیزبی و بنەماڵەیی و نەفەسی تەسکی سیاسیی دەسەڵاتدارانی هەرێم کران بە کاریکاتۆرێك و ڕێك پێچەوانەکەی کرا بە واقیعی ژیانی سیاسی.
بەهۆی سروشتی نانیشتیمانی و دژە خەڵکیی تاقمی دەسەڵاتداری هەرێمەوە، فیدرالیەت بەتاڵکرایەوە لەو ناوەڕۆکەی کە ئەیتوانی ببێت بە شێوازێك بۆ بەشداریی خەڵکی کوردستان لەدیاریکردنی چارەنووسی خۆی و بەشداریەکی کارا لە بڕیاری سیاسیدا لە بەرانبەر دەوڵەتی ناوەندیی عێراق. لەبریی ئەوە ئەو سیاسەت و ڕەوتە نانیشتیمانیەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتیمانی نوێنەرە سەرکیەکەی بوون ئەو زەماناتە دەستووریەیان پووچەڵکردەوە و کردیان بە ئامرازێك بۆ دەسکەوتنی زۆرترین پۆست و دەسەڵات لە ئۆرگانەکانی حکوومەتی عێراق و ئیمتیازات و سەفەقاتی ئابووریی زۆر و زەبەند بۆ توێژێکی کەمی بیرۆکراسیی حیزبی و ئۆلیگارشیی کۆمەڵایەتیی دەوروبەر و حاشیەی حیزب و دەسەڵات. جگە لەوەش فیدرالیزم کرا بە سەنەدێکی دەستووری بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی ڕەهای ئەو هێزانە لە هەرێمی کوردستان و پیادەکردنی بەرنامەیەکی کەم وێنەی سکهەڵڵوشین و هەژاری و ڕووخانی سیستمی خزمەتگوزاریی گشتی و سەپاندنی سیستمێکی دەسەڵاتخوازی سەرکوتگەر لەناوخۆدا.
هێزە کوردیەکانی هەرێم و لەپێشیانەوە پارتی و یەکێتی سەرمەشقی بونیاتنانی ئەو دەسەڵاتە تایفی و مەزهەبی و نەژادیەی عێراقن کە ئەمڕۆ بەهۆی ئەو داڕووخانەی ژیانی سیاسیی باو و نەریتیی هەرێمەوە بەدەستی دەسەڵاتێکی خۆسەپێنەوە، فرسەتیان بۆ هەڵکەوتووە بۆ پاشەکشە لە مافە دەستووریەکانی هەرێم و پێداگریی زیاتر لەسەر نەهجی ناوەندگەرایانە.
حکوومەتی هەرێم لە بەرانبەر بەغدا نەك نوێنەرایەتی ویست و ئامانجە نیشتیمانیەکانی خەڵکی کوردستانی نەکردووە بەڵکوو زەمینەکانی لەدەسچوونی ئەو دەسکەوتانەشی خۆشکردووە کە هەنگاوی سەرەتاییان پێکئەهێنا بۆ بنیاتنانی نیشتمانێکی ئازاد و گەلێکی خوشگوزەران و سیستمێکی سیاسیی دیموکراسیی ڕاستەقینە لە کوردستاندا.
لە ئاستی عێراقدا دەسەڵات و ئەو هێزانە بەردەوامن لەهەوڵدان بۆ مەترەحکردنی پرسی کورد لەچوارچێوەیەکی نەژادی و گرتنەبەری سیاسەتی شۆفینی بەرانبەر گەلانی تر و لەهەمان کاتدا هاوکاری و بەشکردنی بەرژەوەندی و دەسەڵات لەگەڵ توێژە ستەمکار و دواکەوتووەکانی شانۆی سیاسی لە عێراقدا. فایلی چاری پاشماوەکانی ستەمی نەتەوەیی لەسەر گەلی کورد لە عێراقدا، لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێستای هەرێمەوە کراوە بە ئامرازێکی بازرگانی و بەدەسهێنانی ئیمتیازاتی سیاسی و ئابووری و مراندنی فایلی ماددەی ١٤٠ ی دەستووری عێراق، وەکوو بابەتێکی هەستیاری نیشتیمانی، و بێدەنگە لێکردنی لەلایەن دەسەڵاتدارانی هەرێمەوە، یەکێكە لە بەڵگەکانی ئەو ڕاستیە.
قەیرانە بەردەوامەکانی حکوومەتی هەرێم لەگەڵ حکوومەتی ناوەند ژینگەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و سیاسیی لەهەرێمیشدا تووشی قەیرانی بەردەوام کردووە. ئەو پەیوەندیە ئاڵۆزە ژینگەیەکی ناجێگیر و نائارامی وای خوڵقاندووە کە زۆر زیانبار بووە بۆ قەوارەگرتنی ژیانێکی سیاسیی نۆرماڵ و ململانێیەکی دیموکراتیك کە مەرجی پێویستن بۆ خەمڵینی ڕەوتی نیشتیمانی و ئازادیخواز لە کوردستاندا.
پرۆسەی ژیانی سیاسیی نەریتی و سەپاو بەسەر کۆمەڵگای کوردستاندا، بێئومێدی و دەردەداریی سیاسیی لەناو جەماوەردا پەرەپێداوە و بگرە کاردانەوەی سیاسیی نێگەتیڤ و خراپی لەناویاندا پێکهێناوە. بێدەربەستیی سیاسی و نائومێدی و بێهیوایی و دوورەپەرێزی ولەدەستدانی هەستکردن بە هێز و هیوا هەندێك لەو خاڵە نێگەتیڤانەن کە غیابی ئەلتەرناتیڤێکی نیشتیمانی و قەیرانی دەسەڵاتی کوردی و حیزبەکانیان و مۆدێلی دەسەڵاتی ئەوان بەدیاری هێناویانە بۆ کۆمەڵگای کوردستانی.
لەکوردستاندا ڕەوشێکی فکری و سیاسیی فرە جەمسەر و ناکۆك زاڵە: لەلایەکەوە هەموو پردەکانی نێوان زۆرینەی ڕەهای خەڵکی ئەم نیشتیمانە پچراوە لەگەڵ دەسەڵات و تاقمێکی سیاسییدا کە مرۆڤی کورد بەچاوی ڕەعیەت و خوڵام سەیر ئەکەن و هیچ ئینتیما و شوناسێکی هاوبەش لەنێوان ئەو دوو جەمسەرەدا نەماوە، لەولاشەوە هێشتا ناکامیەکانی پێشوو و شکستی بزووتنەوەی سیاسیی دەیان ساڵی ئەو هێزانە نەبوون بە مایەی لەدایکبوونی ئەو بزووتنەوە سیاسیەی کە بتوانێ ببێت بە بەدیلی ئەوان و تەریککردنیان لە سەر شانۆی کۆمەڵگا و ژیانی سیاسی.
ئەو ژینگە ناکۆکە مامانی هاتنەسەر شانۆی ئاراستەیەکی نیشتیمانیی سیاسیە کە ئەتوانێ لاپەڕەیەکی نوێ هەڵداتەوە و لەجیاتیی فریادڕەسێکی وەهمی ناوخۆیی یا دەرەکی، گرەو لەسەر هێزی لەبن نەهاتووی جەماوەری گەلی کوردستان بکات وەکوو تەنیا فریادڕەسیی ڕاستەقینەی بەهێز.
ئەم مۆدێلەی دەسەڵاتدارەتیی سیاسیش لە کوردستاندا لە مناڵدانی ئەو بزووتنەوەیە سیاسیە لەدایك بوو کە دوای شەڕی جیهانیی دووەم سەریهەڵدا و بەسەر ” شۆڕشی ئەیلوول “دا تێپەڕی کە بزووتنەوەیەکی سیاسی – چەکداری سەرتاپا دواکەوتووی ئەو سەردەمە بوو لەلایەن پارتی دیموکراتی کوردستانەوە بە فیتی ساواکی ئێران لە دژی یاسا پێشکەوتنخوازەکەی چاکسازیی زەویوزاری حکوومەتی کۆماریی یەکەمی عێراق و بۆ بەرگری لە بەرژەوەندیی توێژەکانی دەرەبەگ و ئاغا و مڵکدارەکان بەرپاکرا. ئەم بزووتنەوە سیاسیە دواتر بەسەر ” شۆڕش ” ە نوێکەی یەکێتیی نیشتیمانیدا تێپەڕی و ڕاپەڕینی ١٩٩١ و لاوازیی ڕژێمی بەعس و دەستێوەردانی ئەمریکا ڕێیخۆشکرد بۆ هاتنەسەرکاریان بۆ یەکەمجار لە مێژووی هاوچەرخی کوردستاندا.
پرۆژەی دەسەڵاتخوازیی حیزبەکانی ئەو بزووتنەوەیە کە زیاتر لە نیو سەدە نۆرەیان گرتبوو بۆ شەراکەتێکی لاواز لەدەسەڵاتە یەك لەدوای یەکەکانی عێراق، لە وەرچەرخانێکی سیاسیی وەکوو ڕاپەڕیندا بوو بە واقیع و ئەم هێزانە بوون بەخاوەنی دەسەڵاتێکی ڕەها لە کوردستاندا. ٣ دەیە زیاتر لە بەرنامە ئابووری و سیاسی و پرۆژەکانی ئەم بزووتنەوەیە و سەرەنجام بەرنامەی ئابووریی سەربەخۆ و سیاسەتی تاڵانکارانەی بواری نەوتدا کە هەموو سامانی نێستیمانیی کردووە بە موڵکی تایبەتیی کۆمەڵێك مشەخۆری خێزانی و حیزبیی مفتەخۆری دەوریان ، بە تراجیدیەکی کەم وێنە بەسەر خەڵکی کوردستاندا شکایەوە. گشت ئەوانەش کاریگەریی نەرێنیی گەورەیان بوو لەسەر شیرازەی کۆمەڵایەتی و تێکۆشانی سیاسیی نیشتیمانیی لە کوردستاندا.
بەوجۆرە پرۆژەی نانیشتیمانیی دەسەڵاتی هێزە نەتەوەییە کوردیەکان لەم هەرێمەدا شکستێکی مێژوویی گەورەی خوارد بەڵام ئەو شکستەی ئەوان بە نرخی لێکترازانێکی کۆمەڵایەتی – سیاسیی گەورەش لەناو کۆمەڵگای کوردستانیدا کۆتایی هات چونکە نە دامەزراوەی نیشتیمانی بنیاتنرا و لە ئارادابوو بۆ پێشگرتن بە کاریگەریەکانی ئەو داڕووخانە نە بزووتنەوەیەکی بەدیلی بەهێزیش سەریهەڵدا تا ئەو بۆشاییە نیشتیمانیە پڕبکاتەوە. بەو مانایە ئەو لێکترازانە نیشتیمانیە دەرەنجامێکی ڕاستەوخۆی ستراتیجی و بەرنامە و کارکرد و سیاسەتی دەسەڵاتێکی خۆسەپێن بوو کە تەنها ئامانجی دابینکردن و فراوانکردنی بەرژەوەندیی چینایەتی و کۆمەڵایەتیی توێژێکی مشەخۆر بوو کە لەدەوری حیزب و بنەماڵەی سەرکردەکانیان کۆببوونەوە.
ئەو مۆدێلەی دەسەڵاتدارەتی لەهەرێمی کوردستاندا گیان و وزەی لەبەر گەشەکردنی کۆمەڵگای کوردستان لاوازکردوە و میکانیزمەکانی بەهێزبوون و پێشکەوتنی پەکخستووە. هەموو بەرنامە و هەوڵەکانی خودی دەسەڵات و فریاکەوتنەکانی هێزە کوردستانیەکانی دەرەوەی دەسەڵاتیش نەیانتوانی ئەم سیستمە بە ئاراستەی چارەسەر و چاکسازیدا بەرن بەڵکوو ئیتر قەیرانی گشتی و سەرتاسەری بینی پێگرتووە. ئیفلیجبوونی ژیانی ئابووری و سووڕی بەرهەمهێنان، داتەپینی کەرتی گشتی و خزمەتگوزاریەکان، خۆدزینەوەی دەسەڵات لە هەموو جۆرە بەرپرسیارەتیەك لە گشت ئەو بوارانەی پەیوەندیی بە گوزەرانی خەڵکەوە هەیە، بێکاری و داخرانی دەرگای هەلی کار و دامەزراندن، دوو ئیدارەیی و حوکمڕانیی دوو بنەماڵە، سیستمێکی دەسەڵاتدارەتی بەشێوەی هەواڵگری و دەزگای ئەمنی، دەسڕۆیشتوویی و داگیرکردنی بەشێکی خاکی کوردستان لەلایەن ئێران و تورکیاوە، پەککەوتنی سێکتەرەکانی بازاڕ و فەوزای ئابووری، بوونی بازرگانیی دەرەکی و هاوردەکردن بە تەنها کەناڵی مانەوەی ژیانی ئابووری، گەندەڵی و ڕاووڕووت، سیستمێکی ئیداریی سەردەمی عوسمانی، باج و ڕسوماتی کەمەرشکێن بەسەر کاسبکاران و بازاڕەوە، ….تاد، بەشێك لەو میکانیزمانەن کە دەسەڵات سەپاندوویەتی لە پرۆسەی هەلاهەلاکردن و لێکترازانی ڕیشاڵەکانی کۆمەڵگای کوردستانی و بەرهەمهێنانی قەیرانێکی هەمەلایەنە و داتەپینی ژینگە وبزوێنەرەکان و میکانیزمەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووریی پێویست بۆ بووژانەوەی ژیانی سیاسی و فەرهەنگی کە مەرجی پێویستن بۆ ژیانەوەی ڕەوتێکی سیاسیی ئازادیخواز و نیشتیمانی.
ئەو دیاردە و میکانیزمانەی پێشوو بوونە بە هۆی لاوازکردنی مەنزوومەی بەها کۆمەڵایەتی و حقووقی و فەرهەنگی و سیاسیەکان و داتەپینی کۆمەڵگای مەدەنی بەجۆرێك کە وەکوو نێچیرێك ئامادەی کردوون بۆ ڕەواجی فەرهەنگی دواکەوتووی ئاینی و سەرهەڵدانەوەی بەهاکانی خێڵ و هۆز و تیرە و بنەماڵە ودەیان جۆری فەرهەنگی بێزراوی تر.
ئەم قەیرانەی کۆمەڵگای کوردستان بەرهەمی دەسەڵاتی یەکێك لە دواکەوتووترین و ستەمکارترین هێزە کۆمەڵایەتیە ناوخۆییەکانی خودی ئەم کۆمەڵگایەیە و کاریگەریی هەموو هۆکارە دەرەکی و لاوەکیەکانی تریش هەر لەوێوە سەرچاوەیان گرتووە.
لەبەرانبەر بەو قەیرانە گشتیەدا و سەرباری ڕقی پەنگەوەخواردووی ناو خەڵك و بەرەنگاریی پچڕچر پچری لێرەو لەوێ، تا ئێستا بزووتنەوەیەکی بەرەنگاریی بەهێز نەهاتۆتە مەیدان کە لە ئاستی ئەو مەترسیانەدا بێت کە ئەم قەیرانە بەرهەمی هێناوە. جگە لەوەش هیچ دەسەڵات و سیستمێك بەم دەسەڵاتەی هەرێمیشەوە ناتوانێت بەردەوام بێت لەو شێوازە پەتی و ڕەهایە لە ستەمکاری گەر هێزێکی بەرەنگاریی و دژبەر لەبەرانبەر خۆیدا ببینێتەوە. ئەوەی کە زاتی کردووە بەبەری ئەم هێزانەدا کە دەست نەپارێزن و تەڕ و وشکی وڵات زەوت بکەن بریتیە لە لاوازی بەرەنگاریی گشتیی لەناو کۆمەڵگای کوردستان کە بەئاراستەی بزووتنەوەیەکی گشتیی کۆمەڵایەتی و نیشتیمانی و ئازادیخوازدا سەریهەڵدابێت.
لێرەوە بایەخی بەهێزکردنی ڕەوتی نیشتیمانیی کوردستانی بەئاراستەی سەرهەڵدانی وەکوو بەدیلێکی تەواو جیاواز لەڕووی چۆنایەتیەوە وەکوو پێویستیەکی بابەتی خۆی ئەسەپێنێت. ڕەوت و بەدیلێك کە شەرعیەتی خۆی لە پێویستیەکی مێژوویی ئەوتۆوە هەڵئەهێنجێ کە ڕەنگدانەوەی گەورەترین ئەرکەکانی ئەمڕۆیە بەئاراستەی گۆڕانێکی سەرتاپاگیری سەرخانی و ژێرخانی لە بونیادی نیشتیماندا. ڕەوتێکی نیشتیمانیی دیموکرات و ئازادیخوازی لەوجۆرە ئەتوانێ زۆرینەی پێکهاتە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگای کوردستانی، بەجیاوازیە لاوەکیەکانیانەوە، ئاوێتەبکات و لەدەوری پرۆژەیەكی سیاسی هاوبەش کۆیان بکاتەوە
بەپێی پێکهاتە سۆسیۆ- ئابووریەکەشی، کوردستان تا ١٩٩١ بەشێکی لاواز و پاشکۆیەکی لکێنراو بە عێراقەوە بوو کە دیکتاتۆریەتی چەندین دەیە توانای هێز و گەشەی لێبڕیبوو. لە قۆناغی دەسەڵاتی کوردیشدا نە بوو بە خاوەنی ژێرخانێکی ئابووری – کۆمەڵایەتی پتەو نە داینامیزمێکی کۆمەڵایەتی – سیاسیی بەهێزی وای هەبوو کە بتوانێ لەڕێ ی ئەوانەوە یەکپارچەیی کۆمەڵایەتی لە سەر بناغەیەکی نیشتیمانی بەرهەم بێنێت.
سەرهەڵدانی بزوتنەوەیەکی سیاسیی نیشتیمانیی دیموکراتی و ئازادیخواز و عەدالەتخواز پێویستیەکی هەر ئێستای ژیانی سیاسیە لەهەرێمدا. بزووتنەوەیەك کە بتوانێت بەرنامەی تێپەڕینێکی چۆنایەتی دابین بکات لەم بارودۆخە پڕ لە ستەم و جەوسانەوەیەی کە ٣٤ ساڵە لەم هەرێمەدا سەپێنراوە. بزووتنەوە ناڕەزایەتیەکانی ئێستا کە داواکاری ژیانێکی ئابووری و خزمەتگوزاری و گۆڕانی سیاسی ئەکەن، هێزی سەرەتایی ئەو بزووتنەوەیەن بەڵام دامەزراندنی هەرێمێك کە ئازادی و خۆشگوزەرانی و عەدالەت و بووژانەوە و دیموکراسی و یەکسانی باڵی بەسەریدا کێشابێت، سەرەتا بە تێپەڕین بەسەر دەسەڵاتی ٣٤ سالەی حکوومەت هەرێمدا تێئەپەڕێت نەك پینەوپەڕۆکردنی.
هەنگاوی یەکەم بۆ سەرهەڵدانی ڕەوتێکی نیشتیمانیی ئازادیخواز وەکوو بزووتنەوەیەکی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا پێویستی بە ئەنجامدانی کۆمەڵێك هەنگاوە کە ئەمانەی خوارەوە بکا بە ناوەڕۆکی خۆی:
١/ روئیا و ڕوانگەیەکی سەردەمیانە کە لە پرۆژەیەکی سیاسیدا بەرجەستە بووبێتەوە.
٢/ گوتارێکی فکریی شەفاف و هاوسەنگ کە بتوانێ چەترێکی گشتی پێکبهێنێت بۆ یەکگرتوویی و پێکەوەژیانی توخمە جیاوازەکانی ڕەوتی نیشتیمانی.
٣/ دەستوورێکی سیاسی کە ئەو گوتار و پرۆژە نیشتیمانیە لە چوارچێوەیەکی حقوقی و یاساییدا پێناسە بکات.
٤/ پێداگری لەسەر فاکتەرە سەربەخۆ و ناوخۆییەکانی ئاڵوگۆڕ و ململانێ لەکۆمەڵگای کوردستانی و بەتاڵکردنەوەی ڕۆڵی دەستێوەردانی دەرەکی لە بڕیاری سیاسیی کوردستانیدا.
٥/ ڕوئیایەکی سیاسیی ڕۆشنی نیشتیمانیی کوردستانی سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندی لەسەر بناغەی مافە دەستووری وشەرعیەکانی هەرێمی کوردستان و ئیلتیزاماتەکانی نێوان هەردوولایەن.
٦/ دەستپێکردنی دیالۆگێکی فراوانی نیشتیمانی لە ئاستی هەموو کوردستان و ڕەوەندی کوردیی دەرەوە سەبارەت بە ناوەڕۆك و پێویستی و بابەتە سەرەکیەکانی پرۆژەیەکی نیشتیمانیی کوردستانی لەهەرێم و هەنگاوە کرداریەکان لەو پێناوەدا.
Leave a Comment
Your email address will not be published. Required fields are marked with *