مانیفێستی ”پرسی کورد” لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ:

رێگاچارەیەکی نیشتمانیی ئازادیخواز

لە گەرمەی ململانێکانی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەدیاریکراوی رۆژهەڵاتی نزیکدا، خەریکە قۆناغێکی تری مێژووی ئەم ناوچەیە ئەنووسرێتەوە. ناکۆکیەکان و ململانێکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕووی ئاڵوگۆڕی زۆر بوونەتەوە. ئەو ئاڵوگۆڕانە بەدەر نین لە بارودۆخی گشتیی جیهانی سەردەمی ئێمە. قەیرانی سەرمایەداریی ئەمڕۆ کە دابەزینی ئاستی ڕێژەی گەشەی ئابووری و سستی جموجۆڵی بازاڕ سەرەکیترین نیشانەکانیەتی، لەپاڵ هۆکارە سیاسی و سەربازی و مێژووییەکانی ئەوەی پێی ئەوترێ (کێشەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست)، کاریگەریی بەرچاوی خۆی هەیە بەسەر ئەم ناوچەیەوە. هەر بۆ نموونە دابەزینی ڕێژەی ( تێکڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆ GDP  (  ی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە نێوان 3 مانگی کۆتایی ساڵی 2024 تا  3 مانگی یەکەمی ساڵێ 2025 لە 2.4 ەوە بۆ 0.3 نیشاندەری قووڵیی قەیرانی ناوبراوە.  بارودۆخی ئابووریی قەیراناویی ولاتانی تری جیهانی سەرمایەداریی ڕۆژئاوا لە هی ئەمریکا باشتر نیە گەر لەهەندێ شوێندا خراپتریش نەبێت.

ئەمریکای دۆناڵد ترامب گەرچی لە سیاسەتی دەرەکیدا بانگەوازی ئارامی و چارەسەری شەڕی ئۆکرانیا و دوایی هێنان بە ململانێکانی ناوچە قەیرانگرتووەکانی جیهان ئەکات، بەڵام لەڕێی چەکی شەڕی ئابووری و بازرگانیەوە گەورەترین پەلاماری دەستپێکردووە.

پاوانکردنی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یەکێکە لە ئەولەویاتەکانی سیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمریکا. ئەم ناوچەیە ئەبێ لە ئەجیندای ئیدارەی نوێدا ببێت بە شوێنێك کە ئەمریکا تیایدا هێزی بێ بەرانبەری ئابووری و ئاسایش و ستراتیجی بێت. گومانیش نیە لە بایەخی ستراتیجیی ئەم ناوچەیە بۆ گەڕانی چەرخی ئابووریی سەرمایەدایی جیهان و دەسڕۆیشتوویی هەمەلایەنە تیایدا. هێشتا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شوێنی بەرهەمهێنانی زیاتر لە %40 نەوتی جیهانە، کانگایەکی گەورەی بەرهەمهێنان و ناردنەدەرەوەی گازی سروشتیە. بازاڕێکی گەورەی ساغکردنەوەی کالای بەرهەمهاتووی جیهانی سەرمایەداری و ڕێڕەوێکی ئاویی گەورەی بازرگانیی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوایە. سەرچاوەیەکی گەورەی سەرمایەی مالی و خستنەگەڕی سەرمایەی وڵاتانی ناوچەکەیە لە ئەمریکا و بەپێچەوانەشەوە مەیدانێکی گەورەیە بۆ کار و چالاکیی کۆمپانیا ئەمریکیەکان. ئەو هۆکارانە ڕۆڵی گەورەیان هەیە بۆ هەوڵەکانی ئەمریکا بۆ پاوانکردنی هەمەلایەنەی ناوچەکە و بەتایبەتیش لە سەروبەندێکدا کە ووڵاتی چین ئەوپەڕی هەوڵئەدات کە بە تۆڕی پەیوەندیە ئابوری و بازرگانیەکان  و خستنەگەڕی سەرمایە پایگای خۆی لەم ناوچەیەدا بەهێزتر بکات.

بەکورتی بەرتەسککردنەوەی بوار بۆ نەیارە چینی و ڕووسی و ئەوروپیەکان و گرێدانەوەی بەهێزی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئەمریکاوە، جگە لەوەی کە ڕەهەندیکی ستراتیجیی درێژماوەی هەیە نوێلێکیشە بۆ کۆمەك بە چاری قەیرانی ئابووریی ئەمریکا. پشتیوانیی ئیسرائیل تەنها دیوێکی سیاسەتی ئەمریکا لەناوچەکەدا دەرئەخات. گرێدانەوەی بەهێزی ئابووریی داینامیکی ناوچەکە بە چەرخەکانی ئابووریی ئەمریکاوە و پاوانکردنی زیاتری ژیان و گەشەی ئابووری و بازرگانی دیوەکەی تری بایەخدانی ستراتیجیی ئەمریکایە بەم ناوچەیە.

لەم ناوچەیەشدا، ڕەگەزەکان و بابەتەکانی ململانێیکان زۆر و هەمەچەشنن. پێگەی ئیسرائیل، پەیوەندیەکانی لەگەڵ چواردەورە عەرەبی و ئیسلامیەکەی، مەسەلەکانی پەیوەست بە وزە و نەوت و غاز، ”نەخشەی داوود” و ”ڕێگای ئاوریشم”، ئیسلامی سیاسیی لە ناوچەکە، داهاتووی مەسەلەی فەلەستین و خەڵکەکەی، خواست و چاوەڕوانیی خەڵکی ئەم ناوچەیە و بەدیهێنانی چاکسازیی ئابوری و کۆمەڵایەتی و ئاڵوگۆڕ لەبواری شێوازی دەسەڵاتی سیاسی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ و لەهەمووشیان گرنگتر داهاتووی ئەم ناوچە پڕ لە کێشە و ململانێیە و چۆنیەتی گێڕانەوەی ئارامی و ئاسایش بۆی وەکوو پێشمەرجێك بۆ تیکهەڵکێشکردنی بەشێوەیەکی  بەهێز بە سیستمی دڵخوازی جیۆ سیاسی و ئابووریی زلهێزەکان لە ئێستا و داهاتوودا، گشتیان فاکتەری گرنگن لە هاوکێشە نوێکاندا.

ئەوەی تائێستا ئاشکرابێت یەك ڕاستیە: بەرەی ئەمریکا – ئیسرائیل لە دوای ٧ ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠٢٣ەوە سەرکەوتنێکی گەورەی لەبەرانبەر بەرەی ئێران و ئیسلامی سیاسیی شیعیدا تۆمارکردووە. ئەو سەرکەوتنە سەربازیە بووە بە دەروازەی هەوڵێک بۆ پێناسەکردنەوەیەکی ڕیشەیی هاوکێشە سیاسی و سەربازیەکانی سەرجەم ناوچەکە.

ئەوەندەی بگەڕێتەوە سەر پێگەی تورکیا، بەرەی سەرکەوتوو و بەتایبەتیش ئیسرائیل ئامادە نیە بۆشایی دوای شکستی پرۆژەی (بەرەی مقاوەمەت)ی ئێران و هاوپەیمانەکانی لەلایەن تورکیاوە پڕبکرێتەوە و ئەمجارەیان ئیسلامی سیاسی لە کۆپیە سوننی –  ئیخوانیەکەیدا بەری ئەو شکستەی ئێران بخوات. گەرچی ئەمریکا نایەوێ چاوپۆشی بکات لە پێدانی ڕۆڵێکی گرنگ بە تورکیا وەکو باوانی هێزە ئیسلامیە سوننیەکان لە ناوچەکەدا بەمەبەستی گێڕانەوەی ئارامی و ئاسایش بۆ ناوچەکە، بەڵام ئامادەنیە ئەو ڕۆڵەی جارانی پێبدات و تاقیکردنەوەی پاوانخوازیی و دەستێوەردانەکانی تورکیا لە سوریا و لیبیا و عێراق و سوودان وئەرمینیا زۆر شوێنی تر ئاکامی زیانباری ئەو ڕۆڵەیان بەڕوونی دەرخست. لەبەرانبەردا و بۆ پارسەنگ ڕاگرتنی هێزی تورکیا لە ناوچەکەدا، ئیسرائیل و ئەمریکا لایەنگری ستراتیجیەکی نوێن کە وڵاتانی کەنداو ( سعودیە، ئیمارات، قەتەر) ڕۆڵی خۆیان بگێڕن وەکوو سپانسۆری ڕەوتی ئیسلامیی سوننی لەبری و بەهاوکاریی تورکیا و زەمینەسازی بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل و گەرمکردنەوەی پەیماننامەی ئیبراهیمی.  

لەمیانەی ئەم ئاڵوگۆڕ و ململانێیانەدا ”پرسی کورد” بووە بە فایلێکی سیاسی گەرم و بەڕوونی هاتۆتە سەرخوانی گفتوگۆ و لێدوانەکان و بووە بە یەکێك لە پرسە ستراتیجیەکانی وەرچەرخانی ئاراستە و چارەنووسی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

پرسی کورد وەک پرسێکی ناوچەیی

مەسەلەی کورد وەکوو هەر پرسێکی سیاسیی تر، بەپێی قۆناغ و سەردەمەکەی خۆی، بەشێوەی تایبەت و بەرجەستە هاتۆتە سەر شانۆی ململانێ سیاسیەکان. لە شەڕی کەنداوی ١٩٩١ دا ئەو مەسەلەیە لە عێراقدا بەپەیوەند بە کێشەکانی نێوان ئەمریکا و حکوومەتی ئەو سەردەمەی عێراق هاتە سەر شانۆی گەورەترین ململانێی ئەو سەردەمە و بەوپەڕی هێزی خۆیەوە تێکەڵ بوو بە ئەجیندای لایەنەکانی ململانێکە. ئەو شەڕە دەلاقەیەکی گەورەی کردەوە تا لەڕێی ئەوەوە گەلی کورد لە عێراقدا بە سوودوەرگرتن لە هاوکێشەیەکی سەربازی و سیاسیی نالەبار بۆ حکوومەتی عێراق، ڕاپەڕینی سەرتاسەری بەرپابکات و دواتر هەرێمی کوردستان لەدرێژەیدا لەدایك ببێت.

بەڵام بە جیاواز لە قۆناغی شەڕی دەرکردنی عێراق لە کوەیت لە ساڵی ١٩٩١دا کە تەنها چوارچێوەی جوگرافی – سیاسیی عێراق بوو بە شانۆی هاتنەڕووی مەسەلەی کورد لە ئاستێکی جیهانیدا، ئەمڕۆ ئەو مەسەلەیە پێی ناوەتە قۆناغێکی تر و جگە لە عێراق، لەهەریەك لە تورکیا وئێران و سوریاش بووە بە گرنگترین بابەتی ڕۆژ و یەکێك لە پردەکانی پەڕینەوە بۆ داهاتوو، ڕەگەزێكی ئەوتۆ لە ژیان و ململانێ سیاسیەکان کە تەنانەت هێزێکی نەتەوەپەرستی تووندڕەوی وەك مەهەپەش (پارتی بزووتنەوەی نەتەوەیی) لە تورکیادا ناچارە هەڵوێستەی لەسەر بکات و نەتوانێت بەسەر واقعیەتی بایەخ  و بوونی ئەو پرسە سیاسیەدا باز بدات.

لە ئێستادا فاکتەرەکان و لایەنەکانی دەرگیر لە ململانێکانی ئەمڕۆ، تەرازووی هێزی نێوان گەلی کورد و دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان، هێز و ڕەوتە جیاوازەکانی ناو بزووتنەوەی سیاسی لە ناوخۆی کوردستان، ڕەهەندی جیهانی و ناوچەیی ململانێ و جەمسەرگیریەکان و …. تاد، تەواو جیاواز و گوڕاون. جگە لەوەش بارودۆخێك کە دەوری مەسەلەی کوردی تەنیوە لەهەر یەك لە تورکیا، عێراق، سوریا و ئێران جیاوازی و تایبەتمەندیی بەرچاوی خۆیان هەیە و هەریەك لەو چوار وڵاتەش پێگەی جیاواز و تایبەتیی خۆیان هەیە لە سەرجەم هاوکێشەکان و شانۆی ململانێ فراوانەکانی ناوچەکەدا. لێرەوە سەرەڕای سیما هاوبەشەکانی (پرسی کورد) ئێمە لەگەڵ کۆڵێك جیاوازی و تایبەتمەندی و ئاستی جیاوازی ئاڵۆزی و گەشە و قۆناغی ئەو مەسەلەیە لەهەر یەك لەو چوار ولاتەدا دەرگیرین. عەقڵ و هزری سیاسیی سەلیم ناتوانێت نە لە خاڵە هاوبەشەکان  و نە لە جیاوازی و تایبەتمەندیەکان چاوپۆشی بکات.

بەڵام سەرەڕای ئەو جیاوازی و تایبەتمەندیانە، دەشێت پرسی کورد لە هاوکێشە سیاسیەکانی ئەمڕۆدا، وە چوارچێوەی سیاسیی ئەو پرسە لە کۆمەڵێك ئاراستەی سیاسی لەناوچەکەدا نمایش بکرێت و بخرێتەڕوو، ئەو ئاراستانە لەئێستادا بەکورتی بەمجۆرەن:

یەکەم:

گەلی کورد جگە لەوەی لەڕووی پێکهاتەی مێژوویی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەوە لەسەر خاك و وڵاتی خۆی بە ناوی کوردستانەوە بوونی هەیە، یەکەیەکی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی هاوبەشە کە ئەبێ بەچاوی یەکسانی لەگەڵ گەلانی ناوچەکەدا تەماشابکرێ وەکو فاکتەر و جەمسەرێکی دەوڵەمەندکردن و بەهێزکردنی کلتووری هەمەڕەنگی و پێکەوەژیان و یەکسانی و برایەتی گەلانی ناوچەکە و چارەنووسی هاوبەشیان.

دووەم:

چیتر بێدەنگەکردن لە ستەم و چەوسانەوەی گەلێك بەناوی کوردەوە لە ناوچەکەدا مایەی قبووڵ نیە و بەئاسانی بۆ ئەو وڵاتانە مەیسەر نابێت.

بەهۆی پیادەکردن و بەردەوامی و درێژەدان بەو ستەم و چەوسانەوەیە پرسی کورد بووە بە گرێکوێرەیەکی سیاسی و یاسایی بەدەست دەسەڵاتدارە سیاسیەکانی ئەو وڵاتانەوە، وە پیادەکردنی سیاسەتی حاشاکردن لە بوونی هەمەچەشنیی زمانی و کەلتووری و ڕۆشنبیری و نەتەوەیی جیایی کورد و دەیان شێوازی وەکوو کۆچپێکردنی زۆرەملێ، قەدەغەکردنی زمانی کوردی، ڕێگری کردنی یاسایی لە پیادەکردنی نەریت و جەژن و بۆنە کەلتووریەکان، پیادەکردنی سیاسەتی هەڵاواردن و بە دواکەوتوویی هێشتنەوەی ئابووری و کۆمەڵایەتی، قەدەغەکردنی چالاکیی سیاسی و پێکهێنانی ڕێکخراو و حیزبی سیاسیی لە کوردستان و تەنانەت قەدەغەکردنی ناولێنانی منالەکانیان بەناوی کوردی، بێبەشکردن لە ڕەگەزنامە و شوناسنامەی فەرمیی وڵات، وە پەرەپێدانی تا ئاستی دەیان شێوازی جینۆساید و کوشت و بڕ، سەرکوت و ئەنفال و پاکتاوکردنی ڕەگەزی، گشت ئەوانە لەڕابردوودا بەشێوەی سیستماتیك و بەزەبری هێز و کوشتار و زۆرەملێ بەسەر تاكی کورد و خەڵکی کوردستاندا وەکوو گەلێك پیادەکراون.

پەیڕەوکردن و پیادەکردنی هەموو ئەوانە، لە ئێستا یا لە ڕابووردوودا، نەیانتوانیوە پاشەکشە بکەن بە گەلی کورد و داخوازیی ئەوان بۆ ئازادی و یەکسانی و مافی ڕەوای خۆیان لەبواری دیاریکردنی چارەنووسی سیاسی و هەروەها مافی بوونی قەوارەی سەربەخۆی خۆیاندا. بۆیە ئەو سیاسەتانە قۆناغ بە قۆناغ شکستیان خواردووە و سیاسەتی حاشاکردن لە بوونی کۆمەڵایەتیی و سیاسی پێکهاتەیەکی نەتەوەیی بەناوی (گەلی کورد) یا پێشێلکردنی کلتورر و تایبەتمەندیە ڕۆشنبیری و زمانی و نەریتە فەرهەنگیەکانی، هیچ پاساوێکی نەماوە و لەگەڵ مۆرکی ئەم سەردەمەدا نایەتەوە و چاپۆشیکردن لێی ئاسان نیە.

سێیەم:

 زیاتر لە ١٠٠ ساڵ لە پەیڕەویکردنی سیاسەتی حاشاکردن لە بوون و سەرکوتی داخوازیە ڕەواکان و تایبەتمەندیە هەمەلایەنە کەلتووریەکانی گەلی کورد لە عێراق و سووریا و تورکیا و ئێران، لەلایەن ڕژێم و سیستمە دەسەڵاتدارە جیاوازەکانی ئەو وڵاتانەوە، هەروەها لەلایەن وڵاتانی رۆژئاوا و وڵاتانی تری جیهانەوە، نەك نەیتوانی ئەو مەسەلەیە لە شانۆی سیاسی و ژیانی کۆمەڵایەتیی ئەو ولاتانە بسڕێتەوە بەڵکوو ئەمڕۆ لەهەموو قۆناغێکی تری مێژووی ئەم ناوچەیە زیاتر ئەم پرسەی زەقکردۆتەوە بەجۆرێك ئیتر درێژەدان بەو سیاسەتانەی سەردەمەکانی پێشوو نەك هەر گونجاو نیە بەڵکوو سەرجەم سیستمیی سیاسی و کۆمەڵایەتیی ئەو وڵاتانە تووشی قەیران و نادیاری ئەکات.

چوارەم:

شۆفینیزمی نەتەوەیی ناو نەتەوە سەردەستەکانی عێراق و ئێران و سووریا و تورکیا دەرهەق بە گەلی کورد، کە لە قۆناغە جیاوازەکاندا لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانەوە پەیڕەوکراوە، ئەمڕۆ شکستی خواردووە و پاشەکشەیەکی گەورەی کردووە. نە سەرخانی سیاسیی ئیسلامی و نە ئاراستەی نەتەوەپەرستی لەو وڵاتانە، لە سەد ساڵی ڕابووردوودا چارێکی دیموکراتی و عەدالەتخواز و ڕەوایان بۆ پرسی کورد نەخستەڕوو.

لە عێراقدا و ئەویش لە ڕێی تێگەیشتن و ڕێکەوتنی سیاسیی نێوان هێزە براوەکانی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لەگەڵ کۆمەڵێك حیزبی کوردستانی و هاوکات لەڕێی فشاری ئەمریکاوە کە تازە عێراقی داگیرکردبوو و کلیلی دەسەڵات و هێزی لەدەستدابوو، فۆرمی یەکێتیەکی فیدرالی لە دەستووردا جێگیر کراو هەرێمی کوردستان بوو بە قەوارەیەکی سیاسی دانپیانراو.

فۆرمی فیدراڵی هەرچەند دەیتوانی هەنگاوێکی سیاسی گونجاوبێت بۆ فیدرالیزمێکی نیشتمانی هەمەگیر و هەنگاوێکی سەرەکی و رێگاچارەیەکی سیاسی دروست بۆ پرسی کورد، بەڵام بەهۆی کێشکردنی بۆ فیدرالیزمێکی نەتەوەپەرستانە لە ئێستادا گەیشتووە بە جۆرێک لە بنبەست و دیسانەوە پرسی کورد لەعێراقدا بووەتەوە بە بەشێک لە شانۆی ململانێ سیاسیەکان، ئەمەش وادەخوازێت تێهەڵچوونەوەیەکی نوێ و رێگاچارەی گونجاوتر و شیاوتر بۆ ئەو پرسە بخرێتەڕوو.

پێنجەم:

جگە لە قۆناغی سەربەخۆیی خوازی کورد لەسەردەمی فەرمانڕەوایی شێخ مەحمود لەساڵی ١٩١٨ دا، لەزۆربەی قۆناغەکانی بەرەنگاری و خەباتی گەلی کورد بۆ ئازادی و مافەکانی، پێداگری لەسەر دیموکراسی و خەبات و چارەنووسی هاوبەش لە نێوان کورد و گەلانی ئەو وڵاتانە ئاراستەی سەرەکی و ڕەوتی جەوهەریی سیاسی بووە لەناو گەلی کوردستاندا.

خەباتی سیاسیی نیشتمانی هاوبەشی کورد و عەرەب لە عێراقدا لە نیوەی یەکەمی سەدەمی بیستەمدا دژ بە داگیرکاری و کۆلۆنیالیزمی بەریتانی، هەروەها لە ١٤ ی تەمووزی ١٩٥٨ یا لە ١٩٦٨-٢٠٠٣ لە دژی ڕژێمی فاشیی بەعس، هاوخەباتیی گەلی کورد و گەلانی تری ئێران لەکاتی جەنگی جیهانی دووەم و لەکاتی دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مهاباد، وە بەرجەستەبوونەوەی زیاتری لە ڕاپەڕینی ١٩٧٩ و دووبارەبوونەوەی بە ئاستێکی پێشکەوتووتر لە بزووتنەوەی ” ژن ، ژیان، ئازادی ” دا، وە لە تورکیادا پێداگریە هەمیشەییەکانی پەکەکە سەبارەت بە برایەتی و خەباتی هاوبەشی گەلی کورد و تورك دژ بە تۆرانیەت و شۆفێنیزمی باڵادەستی تورکیا، یان لە سوریا تێکۆشانی درەخشانی سەروو نەتەوەیی هێزەکانی سوریای دیموکرات لە زیاتر لە یەك دەیە دژ بە دیکتاتۆریەتی ئەسەدی عروبیی و تیرۆریزمی ئیسلامی و پێداگری لەسەر دیموکراسی و پیکەوەژیانی هاوبەش و ناناوەندێتیی  دیموکراسی وەکوو چاری مەسەلەی کورد لەو وڵاتە و….تاد هەموو ئەوانە چەند نموونەیەکی درەخشانی ئەو ڕاستیەن کە ڕەوتی ئازادیخوازی و پێکەوەژیان بە مافی یەکسان و پێداگری لەسەر شوناسنامەی نیشتیمانیی یەکسان، ڕەوتێکی بەهێز بووە لەناو گەلی کورد و بزووتنەوەی خەڵکی کوردستاندا سەرباری مێژوویەکی ترسناك لە جینۆساید و ئەنفال و هەوڵی سڕینەوەی شوناسی کوردبوون لەلایەن حکوومەتەکانی ئەو وڵاتانەوە و ڕۆڵی چەواشەکارانەی ناسیونالیزمی دەسەڵاتخوازی کورد.

شەشەم:

کاتێک خەباتی نیشتمانیی هاوبەش لەو وڵاتانەدا بەهۆی هەڵکشانی رەوت و هێزە نەتەوەپەرستەکانی تورک و عەرەب و فارسەوە شکستی خواردووە یان بەجۆرێک گەیشتووە بە بنەبەست، لەبەرانبەر ستەمکاری و سیاسەتی تواندنەوەی ڕەگەزی و پێشێلکردنی مافە ڕەواکانی لەلایەن حکوومەتە یەك لەدوای یەکەکانی ئەو چوار وڵاتەوە گەلی کورد مێژوویەکی درێژی لە تێکۆشانی سیاسی و بەرەنگاریی هەمەچەشن تۆمارکردووە.

بەرەنگاری و بەرگری لە بەرانبەر سیاسەتی تواندنەوەی نەتەوەیی و جینۆساید، مافی ڕەوای گەلی کورد وهەموو گەلانی دونیایە و لە یاسا و پەیماننامە نێودەوڵەتیەکاندا دانی پیانراوە، هەرچەند کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەرهەق بە میللەتی کورد خاوەنداری لەو پەیماننامانەی خۆی نەکردووە.

لە جەرگەی ئەو بەرەنگاری و خەباتەی گەلی کورددا، ڕەوتی جۆراوجۆری سیاسی، لە قۆناغە جیاوازەکاندا، هاتوونەتە سەر شانۆی سیاسەت و بەرەنگاری. بەڵام بەهۆی هەڵکشانی نەتەوەپەرستیەوە رەوت و بزووتنەوە نەتەوەپەرستەکان هەژموونیان لەو خەبات و تێکۆشانەدا بەدەستهێناوە و لەرێگەی پەنابردن بۆ خەباتی چەکداریەوە وەک شێوازی سەرەکی خەبات و تێکۆشانی خەڵکی کورد کۆنترۆڵ و پاوانیان کردووە.

سەرباری خەسڵەتی فاشیانەی ڕژێمی بەعس لە عێراق و سەرکوتی هەموو ناڕەزایەتیەکی سیاسی، بزووتنەوەی چەکداریی حیزبە کوردستانیەکانیش بواری خەباتی سیاسیی گەلی کوردی لەبەرانبەر ڕژێمی نەتەوەپەرستی بەعس بەرتەسك کردبۆوە و ژیانی سیاسیی میلیتاریزەکردبوو و هەموو بزووتنەوە و جووڵەیەکی کردبوو بە پاشکۆی ئەو بزووتنەوە چەکداریە.

سەرۆك خێڵ و ئاغا و شێخ و بنەماڵە نەریتیەکان بەئاراستەی ئاینی یا باوەڕی تەسکی نەتەوەیی و دواکەوتوو بەناوی (کوردایەتی) و پاشکۆیەتی بۆ ئەم وڵات لە دژی ئەوی تر، لەزۆر قۆناغدا توانیویانە ئامانجی ڕەوای گەلی کورد و خەباتی ئازادیخوازانەی ئەو بۆ یەکسانی و هاوژیانی بە مافی یەکسانەوە لەگەڵ گەلانی تری ئەو وڵاتانەدا، لەکەدار بکەن و تێکەڵی بکەن بە ئاراستەی قینی نەتەوەیی و دژایەتیی نێوان کورد و ئەو گەلانە. بەڵام ئەو ئاراستە سیاسیە چەوتانە نەیانتوانیوە ناوەڕۆکی ڕەوای ئازادیخوازی و یەکسانیخواز و ویستی برایەتی و هاوچارەنووسی لەگەڵ گەلانی ناوچەکەدا بسڕنەوە و بیگۆڕن.

هەوڵەکانی هێزە ڕاستڕەو و نەریتیەکانی ناو بزووتنەوەی سیاسی لە کوردستاندا، کە زەقترین نموونەی ڕۆڵی لە مێژینەی پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق و هاوچەشنەکانیەتی لەو چوار وڵاتەدا بەئاراستەی نانەوەی بەربەرەکانێی تەسکی نەتەوەیی و ڕق و کینەی گوماناوی، هاوکات بووە لەگەڵ ساتوسەودا و هاوپەیمانیی هەمیشەیی ئەو جۆرە هێزانە لەگەڵ دەسەڵاتداران وهێز و لایەنە شۆفێنی و نەتەوەییە  دژە کوردەکانی ئەو وڵاتانە. لەلایەکەوە دژی هێزو رەوتە ئازادیخوازو عەدالەتخوازو پێشکەوتنخوازەکانی ناوخۆی کوردستان و عێراق بوون و لەلایەکی تریشەوە لەگەڵ دەوڵەتە ناوەندیەکانی دژی کورد ساتوسەوداو رێککەوتنیان کردووە.       

حەوتەم:

لە چەند دەیەی ڕابوردوودا کۆمەڵگاکانی کوردستان لە هەر چوار پارچەی کوردستاندا، ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی و فکری و سیاسیی و ئابووری گەورە و ڕیشەیی تیایاندا ڕوویداوە. ژیانی سیاسی تیایاندا زیاتر پێگەیشتووە و دابەشبوونە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان ناکۆکیەکانی ناوماڵی کورد و دیدگا و ئاراستە جیاوازەکانیانی هێناوەتە سەرشانۆی ململانێکان و کردوویانە بە ڕەگەزێكی نوێی ژیانی سیاسی لەسەر ئاستی ناوچەکە.

هێزە سیاسیە نەریتی و نەتەوەپەرستەکانی کورد و حیزب و بزووتنەوە سیاسیەکانیان و ئەزموونە جیاوازەکانیان دەریخست کە ئەو هێزانە نەك هەر نەیانتوانی ئاواتەکانی گەلی کورد بۆ ئازادی و دیموکراسی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی و یەکسانی و بووژانەوەی تاك و کۆمەڵگای کوردستانی دابینبکەن، بەڵکو تەنانەت سەرباری دەیان ساڵ قوربانیی گەلی کورد و بەرەنگاریی ئەوان لەدژی ڕژێمە سەرکوتگەرەکان، و سەرباری ڕەخسانی هەلی مەوزوعی و زاتیی ناوچەیی و ناوخۆیی لەبار، نەیانتوانی چاری مەسەلەی ستەمی نەتەوایەتی لەسەر گەلی کورد بکەن.

بە دیاریکراوی تاقیکردنەوەی ٣٤ ساڵ دەسەڵاتی خودموختاری کورد لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا لەهەموو ئەزموونەکانی تر زیاتر ئەوەی سەلماندووە. ئەو ئەزموونە مۆدێلێکی تری لە ستەمی کوردی و کوردستانی بەرهەمهێنا کە لە ناوەڕۆکدا زۆر جیاواز نەبوو لە ستەمی دەسەڵاتی ناوەندیی عێراق لە بوارەکانی وەکو زەوتکردنی سامانی وڵات بۆ کەمینەی حیزب و بنەماڵە و کۆمپانیاکانیان، هەژاریی زۆرینەی خەڵك لەبەرانبەر دەوڵەمەندبوونی مشتێك بنەماڵەی سەرکردەی حیزبەکان، دامەزراندنی سیستمێکی سیاسیی گەندەڵی حیزبۆکراتی کە تا هاتووە پێگەی خەڵكی لە بڕیاردان لە چارەنووسی خۆی و وڵاتەکەی هێناوەتە خوارەوە و ڕۆڵی ئەوانی لەپرۆسەی سیاسیدا خستۆتە کەنارەوە.  

خەباتی دەیان ساڵەی گەلی کورد لە باشووردا تەنها بۆ ئەوە نەبوو کە سیستمی دەسەڵاتی فەرمانڕەوا لە کوردستاندا لەبریی هێزە ستەمکارەکانی دەسەڵاتی ناوەند بگۆڕێت بە هێزێکی تری چەوسێنەر و ستەمکاری کوردستانی لە ژێر ناوی چاری مەسەلەی کورددا.

بەلەبەرچاوگرتنی ئەو خاڵانەی سەرەوە ئەمڕۆ ژینگەیەکی سیاسی نوێ هاتۆتەئاراوە و لەسەر ئاستی ناوچەکە گۆڕانکاری پێکهێناوە و زەمینەیەکی سیاسی نوێی بۆ چارەسەری پرسی کورد هێناوەتەگۆڕێ و وادەخوازێت نەخشەڕێگای دروست بۆ چاری ئەو پرسە بخرێتەڕوو.

رێگاچارەی نیشتمانیی وپێشکەوتوو بۆ پرسی ناوچەیی کورد

لەکاتێکدا رێگاچارەی نەتەوەپەرستانە و ناسیونالیستی بەناوی کوردایەتیەوە لە زۆر لایەنەوە بەبنبەست گەیشتووە، پرسی کورد هێشتا پێویستی بە خستنەڕووی چارەسەر و رێگاچارەی سیاسی دروست هەیە و لەهەموو کات زیاتر پێویستی بە بەدیلێکی کوردستانیی نیشتیمانیە لەڕێی گرتنەبەری سیاسەتێکی ئازادیخوازانە و هاوخەباتی لەگەڵ ڕەوتە ئازادیخوازەکانی ئەو ولاتانە.

لەعێراقدا ئەم پرسە لە ئێستادا زەقتربۆتەوە و تەنانەت بووە بە مەیدانێک بۆ کێشمەکێش و بەربەرەکانیێی سیاسی.

هەڵبەت فیدرالیەت چوارچێوەیەکی سیاسی و دەستووری دەسکەوتێکی گونجاو بوو بۆ گەیشتنی گەلی کورد بەمافەکانی لە عێراق و سڕینەوەی شوێنەوارەکانی ستەمی دەیان ساڵەی ڕژێمی شۆفێنیی بەعسی عەرەبی، بەڵام ئەم هەنگاوە و دانپیانان بە هەرێمی کوردستاندا وەک قەوارەیەکی سیاسی نیشتمانی بۆ کورد لەعێراقدا پێویستی بە هەنگاوی تر بوو تاکو پاشماوەکانی ئاسەوارەکانی ستەمی نەتەوەیی لەسەر کورد لەو وڵاتەدا بنەبڕ بکرێ، لەچەشنی جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ دەستور سەبارەت بە ناوچە جێناکۆکەکان و دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدرالی و زۆر بوار و کێشەی سیاسی تر لە نێوان هەرێم و دەسەڵاتی ناوەندیدا.

هەرچەند فۆرمی فیدراڵیزم و قەوارەی هەرێمی کوردستان وەکوو دەسکەوتێکی نیشتیمانی لەدەستوردا چەسپاوە و جێگیرکراوە بەلام لە واقعدا لەلایەن هێزە سیاسیە ئاینی و نەتەوەپەرستەکانی عێراقەوە وەک ناچاریەک قبووڵیانکردووە، هەمیشە ئەوەیان دووپاتکردۆتەوە کە بەو فۆرمە ڕازی نین و لە ئاکامی داگیرکاری ئەمریکادا بەسەریاندا سەپاوە و بەجۆرێک هەوڵیانداوە لە ناوەڕۆکی نیشتمانیی و دەستوریی خۆی دایبماڵن، رێگا بگرن لە سەقامگیربوون و گەشەکردنی بۆ فۆرمی سیاسی پێشکەووتووتر.

هەرچی هێزە نەتەوەپەرستە کوردیەکانە گەرچی لە رواڵەتدا ئەو فۆرمەیان قبووڵکردووە و بەدەسکەوتی خۆیانی دەزانن بەڵام بەکردەوە لەهەوڵدابوون ئەو فیدرالیەتە بگۆڕن بۆ فیدراسی {نیمچە کۆنفیدراڵی}، واتە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسی سەربەخۆ و نیمچە سەربەخۆ. بەهۆی ئەو ناڕازیبوون و قبووڵنەکردنە دوو لایەنیەوە دەوڵەتی عێراق بە کردەوە نەبوو بە دەوڵەتێکی فیدراڵی، تەنانەت هێشتا ئەنجومەنی فیدراڵی پێک نەهاتووە و پێکەوەژیانی فیدراڵی هێشتا وەک پێویست قبووڵنەکراوە و ئەوەی هەبووە گۆڕاوە بۆ فیدراسی و جۆرێک لە فیدراڵیزمی نەتەوەیی، نەک فیدرالیزمی پێکەوە ژیان و نیشتمانی یان سەروو نەتەوەیی لە چەشنی کەنەدا و هندستان و بەلجیکا و سویسرا و ئەوانی تر.

لەهەرێمی کوردستانیشدا وەک قەوارەیەکی دەستووری، حوکمڕانیەکی نیشتمانی تیایدا دانەمەزرا، لە سایەی دەسەڵاتدارێتی پارتی دیموکراتی کوردستانی عێراق و یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان وەکو دوو هێزی دەسەڵاتدار لەدوای ساڵی ١٩٩١ و پاشان لە ساڵی ٢٠٠٣ ەوە، ئەم هەرێمە بوو بە قەوارەیەکی حزبی نەك نیشتمانیی، کرا بە کانتۆناتی حزبی و دابەشکردنی دەسەڵاتدارێتی لە زۆنی زەرد و سەوز و زۆنی ئاینی جیاوازدا، شوناسی نیشتمانی یان سڕدرایەوە یاخود کرا بە پاشکۆی شوناسە حزبیەکان، وە ئەمەی دوایی کورتبۆتەوە لە قۆرخکردنی دەسەڵات و بەشی زیاتر بۆ پارت و بنەماڵە دەسەڵاتدارەکانی ناو پارتەکان و هیچی تر. ئەم حوکمڕانیە حزبی و بنەماڵەییە زیاتر لە ٣٣ ساڵە دامەزراوە و دفیرێژەی هەیە و پشتی بە هیچ بنەمایەکی سیاسی-دەستووریی هاوبەش نەبەستووە. هەرچی دەسکەوتە فیدراڵیەکانە لەناوڕۆکی خۆیان بەتاڵکراونەتەوە و کراوە بە چەکێك بۆ  پێداگری لەسەر دەسەڵاتخوازی و بەشخوازی و ئیمتیازاتی حیزبی و بنەماڵەیی لە بەرانبەر بە دەسەڵاتی ناوەندیی عێراقدا. بەوجۆرە فیدرالیەت لە چوارچێوەیەکەوە بۆ بەشداریی گەلی کورد لە دەسەڵات و بڕیاری  سیاسی و بەڕیوەبردنی کاروباری خۆی لە کوردستان و لەئاستی عێراقدا، لەلایەن ئەو هێزە کوردستانیانەوە کرا بە نەردەوانێك بۆ تۆکمەکردنی دەسەڵاتێکی حیزبی ستەمکار و چاوچنۆك لەسەر حسابی پرسی کورد و دەسکەوتەکانی خەڵکی کوردستان.

ئەمڕۆ دەسکەوتە سیاسی و دەستوریەکانی خەڵکی کوردستانی عێراق بەهۆی ئەو کێشمەکێش و ململانێیانەوە لەبەردەم مەترسی و هەڕەشەدایە. لەم روانگەیەوە بەرگری لەبوونی ئەم قەوارەیە بووە بە پێویستیەکی سیاسی و ئەکرێت فۆرمی فیدرالیزم کە بووە بە فۆرمێکی سیاسی و دەستوری دانپیانراو بۆ ئەم مەبەستە دەستی پێوە بگیرێت و بە ئاراستەی فیدرالیزمێکی نیشتمانی گەشەی پێ بدرێت، واتە بۆ فیدرالیزمێکی نیشتمانی بۆ هاوژیانی و تێپەڕکردنی نەتەوەپەرستی و ستەمکاری نەتەوەیی، لەئاستی هەموو عێراقدا،  نەک لەناوچوون و کەنارخستنی نەتەوەیەک و مانەوە و سەردەستی ئەوی تر.

 خەڵکی کوردستان و عێراق، وە بزووتنەوە سیاسیە نیشتمانخوازەکان و هێزە سیاسیە ئازادیخواز و دیموکراسیەکان دەتوانن خەبات بکەن بۆ پەرەسەندن و قووڵکردنەوەی پێکەوە ژیانی هاوبەش و فێربوونی بنەما و پێویستی و پرەنسیبەکانی، هەروەها پەرەپێدانی هاوژیانی سیاسی لە فۆرمی فیدرالیزمی نیشتمانیدا.

هەڵبەت پرسی کورد و خەبات لە دژی ستەمی نەتەوایەتی لە کوردستاندا لەڕوانگەی زۆرینەی خەڵکی کوردستانەوە، هەنگاوی یەکەمە بۆ بەرپاکردنی دەسەڵاتێکی سیاسی کە هاوشانی بڕینی دەستی دەسەڵاتەکانی ناوەند لە کوردستان و سپاردنی دەسەڵاتی سیاسی بە گەلی کوردستان خۆیان، زۆرترین چاکسازی و ئاڵوگۆڕ لەهەموو بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووریشدا بەدەست بهێنێت.

بنەبڕکردنی چەوسانەوەی نەتەوایەتی هیچ مانایەکی نابێ بەبێ بنیاتنانەوەی کوردستان لەسەر بناغەی هاونیشتیمانیبوون وهەلی یەکسان بۆ هەمووان و یەکسانیی نێوان هاوڵاتیان و بەدیهێنانی بارودۆخی مۆدێلێك بووژانەوەی ئابووری بە ئاراستەی خۆشگوزەرانیی خەڵك و دەستەبەری ئازادیی تاك و دابینکردنی مافەکانی ژنان و فەراهەمکردنی پێویستیە سیاسی و یاساییەکانی بەشداریی جەماوەر لە بڕیاری سیاسیدا و هێنانەدی مۆدێلێک لە حوکمڕانی نیشتمانی پێشکەتنخوازانە وهەمەگیر لەهەرێمی کوردستاندا.

بزووتنەوە ناڕەزایەتیەکانی هەرێمی کوردستان و هەوڵەکانی خەڵك بۆ ئەم ئاراستەیە لەمێژە دەستی پێکردووە و وێستگەی جیاوازی بڕیوە. بەو هۆیەوە قۆناغی ئێستا سەردەمی هاتنەمەیدانی جەماوەر و خەڵکی سادەی کوردستانە وەکوو هێزی بڕیاربەدەست لە ژیانی سیاسیی ناوخۆی کوردستان و دیاریکردنی چارەنووسی خۆی لەبەرانبەر دەسەڵاتەکانی ناوەنددا. ئەم قەوارە سیاسی و کۆمەڵایەتیە، لەدرێژەی خەمڵینیدا وەکوو بزووتنەوەیەکی سیاسیی جیاواز لە هێزە نەریتیەکانی کوردایەتی و ئیسلامی سیاسی، پێویستە بە پرۆژەی کۆمەڵایەتی و سیاسیی جیاوازی خۆیەوە وەکوو هێزی بەدیل و مۆدێلیکی تر لە بزووتنەوە و هێزی سیاسی بێتە سەر شانۆی خەباتی سیاسی. ئێمە بەوپەڕی توانامانەوە لەگەڵ زۆرینەی جەماوەری ئازادیخوازدا بۆ ئەو ئامانجە خەبات ئەکەین.

 هەڵبەت ئەم هەوڵ و خەباتە سیاسی و جەماوەریە جیا نەبووە لە بزووتنەوە و خەباتی سیاسی نیشتمانی هاوبەش لەسەرتاسەری عێراقدا.

رەوتی نیشتمانخوازی و ئازادیخوازی لە عێراقدا هێزی هەیە و رەگ و ریشەکانی بەژیانی سیاسی و مێژوویی ئەم ووڵاتەدا چۆتە خوارەوە، ئەگەرچی رۆح و گیانی شۆفینی و نەتەوەپەرستی لەناو نوخبەی سیاسی دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغدادا نابێت بەکەم بگیرێ و پاڵپشتە بە سیستمێکی ناوچەیی لە دژی گەلی کورد. ئەزموونی ڕیفراندۆمە سەرتاسەریەکەی خەڵکی هەرێمی کوردستان لەساڵی ٢٠١٧ دا مانەوەی عەقڵی شۆفێنی لەناو زۆرێك لە هێزە سیاسیە نەتەوەیی و ئیسلامیەکانی عێراق و کوردستاندا نمایشکرد، بڕیاری تاکلایەنەی ئەندازیارانی ناوخۆیی پرۆژەی ڕیفراندۆم لەناوخۆی کوردستاندا، بوو بەهۆکار بۆ تەشەنەدان بەگیانی دووبەرەکی و پسانی هەموو پردەکانی گفتوگۆ و هاوپشتیی لەنێوانی گەلی کورد و باقی خەڵکی عێراقدا. گەلی کورد و عەرەب لە عێراقدا بەهیچ شێوەیەك لەو پرسەدا خاوەن بڕیاری ڕاستەقینە و سەربەخۆ نەبوون و ژیانی باوی سیاسیی کرمێ بووی تایفی و مەزهەبی و ئەسنیکی کە لە ٢٠٠٣ بەدواوە فەزای سیاسیی عیراقی داگیرکردووە، توخمی سەرەکیی پێکهێنەری ئەو ژینگە سیاسیە بوون.

لە سوریاشدا هێزە سیاسیەکانی کوردستان دوای شتکستپێهێنانی هێزەکانی داعش و کۆنەپەرستی ئیسلامی و ئەزموونی کۆبانی و دواتریش ئەزموونی رۆژئاڤا و دامەزراندنی ئیدارەی خۆسەری و پەرەدان بە ماف و ئازادیەکانی ژنان و ماف و ئازادیە مەدەنی و شارستانیەکان و….تاد، دەریانخست ئەوان بکەر و رەگەز و توخمێکی سیاسی جیاوازن لە هێزە نەریتیەکانی ڕابردوو، دەتوانن هەنگاوی زیاتر هەڵبگرن بۆ بەهێزکردنی رێگاچارەی سیاسی و نیشتمانیی هەمەگیر لەدوای رووخاندنی رژێمە دیکتاتۆریەکەی بەشار ئەسەد پاڵپشت و بەهاوپەیمانێتی لەگەڵ هەموو هێزو رەوتە ئازادیخواز و دیموکراتەکانی تری سوریادا.

لە ئێرانیشدا خەباتی کۆمەڵایەتی خەڵکی کورد بوو بە دەستپێشەکەریەکی گەورە بۆ بزووتنەوەیەکی سیاسی نیشتمانی هەمەگیر دژ بە ستەمکاری و دەسەڵاتی کۆنەپەرستانەی کۆماری ئیسلامی  و ئەوە بوو لە بزووتنەوەی ”ژن، ژیان، ئازادی”دا خۆی نمایشکرد و لە چەندین وێستگەی تردا، لەچەشنی ئەنجامدانی مانگرتنە سەرتاسەریەکانی شارەکاندا، لە کوردستانی ئێراندا دووبارەبۆتەوە و بەرەوپێش چووە.

لە تورکیادا خەبات و تێکۆشانەکان بۆ ئازادی و ئاشتی و لە دژی دیکتاتۆریەتی و ستەمکاری دەسەڵاتەکەی ئۆردوگان و پیادەکردنی دەسەڵاتێکی فاشیستی ئاینی و نەتەوەیی زەمینەی فەراهەمکرد بۆ پێشڕەویە سیاسیەکانی دەمپارتی و هاوشێوەکانی و لە دەنگدان و هەڵبژاردنەکان و دامەزراندنی شارەوانیەکاندا و پەرەسەندنی خەباتی سیاسیی ناوخۆی شارەکانی کوردستانی تورکیا بە ئاراستەی دیموکراسی و کرانەوە و زەمینەسازی بۆ چارەسەری سیاسی پرسی کورد.

هەموو ئەوانەی باسکران ئەو ڕاستیە ئەسەڵمێنن کە ئەمڕۆ سەردەمی رێگاچارە سیاسیە نەریتیەکانی ڕابردوو بۆ پرسی کورد تێپەڕبووە و قۆناغەکە بووە بە هاتنەمەیدانی بکەرێکی سیاسیی نوێ لە دڵی کۆمەڵگاکانی کوردستاندا. چین و توێژەکانی لاوان، ژنان، خوێندکاران، سەرجەم تویژە چەوساوەکانی وەکوو کرێکاران و خەڵکی گەڕەك و ناوچە پەراوێزخراوەکان و نەوەی نویی کۆمەڵگای کوردستان و… تاد، پێکهێنەرەکانی ئەم بکەرە سیاسیە نوێیەن، هەموو ئەوانەی خوازیارن وەکو مرۆڤی کوردی و کوردستانیی لە ژێر ئاڵای نیشتمان و ووڵاتێکدا بژین کە زامنی سەرفرازی و ئازادی و یەکسانی و خۆشگوزەرانی بۆ هەموو هاوڵاتیان دابین بکات.

بۆ ئەوەی ئەو بکەرە سیاسیە نوێیە بتوانێت رۆڵی زیاتری لەم پرسەدا هەبێت پێویستە لەم قۆناغەدا بە ڕێگاچارەی واقعی و زەمینی و کردەنیەوە بۆ چارەسەری ئەو پرسە بێتەمەیدان و نەخشەڕێگای دروست بکات بە بەرنامەی کاری خۆی.

لەم قۆناغەدا، نموونەی سیستمی فیدرالی نیشتمانیی و دەسەلاتی ناناوەندی نەخشەڕێگایەکە و مۆدێلیێکی گونجاوە بۆ هاوژیانیی سیاسی.  فیدرالیزمی نیشتمانیی و دەسەڵاتی ناناوەندی وەکو شێوازێك لە بەشداریی خەڵك لە دەسەڵاتدا (نەک دەسەڵاتی فیدراسی، یان فیدراڵیزمی نەتەوەپەرستانە) پێویستی بەکرانەوە و بەرقەراریی مۆدێلی دیموکراسیی بەشدارییە لە ئاستە جیاوازەکانی دەسەڵاتدارێتی سیاسیدا.

تێکەڵەیەک یان ئاوێتەکردنێکی فیدرالیزم و دەسەڵاتی ناناوەندیی شارەکان لەخوارەوە وەکو داڕشتە و سیغەیەکی دەستووری بە زەماناتی کرداریەوە ڕێگە ئەکاتەوە بۆ حوکمڕانی نیشتمانیی و هاتنەمەیدانی خەڵك و بەشداریان لە بڕیاری سیاسی و بەڕێوەبردنی ئۆرگانەکانی سەرەوە و خوارەوەی کۆمەڵگا.

هەڵبەت شێوازەکانی ناناوەندێتی، بەپەیوەند بەمەسەلەی کوردەوە، نابێ بەرتەسك بکرێتەوە بە سپاردنی هەموو دەسەڵات و سەڵاحیەتە سیاسی و یاساییەکان بە کۆمەڵێك حیزبی سیاسیی کوردستانی و بەرپاکردنی سیستمێکی بیرۆکراتی و دەسەڵاتداریەکی حیزبی و میلیشیایی ستەمکار لەچەشنی ئەوەی لەهەرێمی کوردستاندا هەیە. ئەوە تەنها گۆڕینێکی سەرەوەی دەسەڵاتی ستەمکاری حکوومەتە ناوەندیەکانە بەدەسەڵاتێکی خۆماڵیی کوردی بێئەوەی تۆزقاڵێك زامنی بەشداریی خەڵکی کوردستانی کردبێت لە دیاریکردنی چارەنووسی خۆی و دەسەڵاتی سیاسیی ناوخۆی کوردستاندا. ناساندنی چەند حیزبێکی سیاسیی کوردستانی بە وەکیل و دەمڕاستی هەموو گەلی کوردستان لەبەرانبەر حکومەتی ناوەند و نێوەندە نێودەوڵەتیەکاندا نەك بەمانای فیدرالی نیە بەڵکو بەرهەمهێنانەوەی شێوازێکی تری دەسەڵاتداریی حیزبی و ستەمکار و سڕکردنی ئیرادەی خەڵکە وەکوو بکەری یەکەمی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی.       

هاوپەیمانێتی سیاسی ناوچەیی بۆ چارەسەری پرسی کورد

پێگەی مەسەلەی کورد لە ناوچەکە و هاوخەباتیی دیموکراتی، ئەرکێکی تایبەتی ئەخاتە ئەستۆی هێزە ئازادیخواز ودیموکراتەکان لە عێراق و سوریا و تورکیا و ئێران.

هێشتا کۆمەڵگاکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕێگەیەکی دریژیان لەبەردەمدایە بە ئاراستەی دامەزراندنی سیستمی دیموکراتی کە هاوڵاتیان و هاونیشتمانیان ڕۆڵ و پێگەیان لە سەنتەریدا جێگیربووبێت. هەر چوار وڵاتەکە کە تیایاندا چوار سیستمی سیاسی کۆماری کرمۆڵ و گەندەڵ دامەزراوە، پێویستیان بە چاکسازی و گۆڕانکاری بنەڕەتی هەیە و بەهۆی ناڕەزایەتی گشتی خەڵکەوە لێیان لەسەر ئاستانەی گۆڕانکاری گەورەن. چاکسازیی گەورە و قووڵ نەك تەنها لەسەرەوەی سیستمی سیاسی و شێوازی حوکمڕانی پێویستە بەڵکوو مۆدێلی دیموکراتی لە خوارەوە و دەسەڵاتی یەکە خۆجێیەکانی وەکوو شارەوانی و پارێزگا و کۆمەڵگەی مەدەنی، بەشێك لە توخمەکانی ئەو مۆدێلە دیموکراسیەن.

لێرەوە پرسی کورد وەکوو یەکێك لە پرسەکانی ئازادی و دیموکراسی و دەسەڵاتی خەڵك و شەراکەت لە حوکمڕانیدا، تێکەڵ ئەبێتەوە لەگەڵ بزوتنەوەی سەرتاسەریی خەڵك لەهەریەك لەو وڵاتانەدا. بەوجۆرە هەم بزووتنەوەی ئازادیخوازی گەلی کوردستان ئەبێ بە پاڵپشتێکی بەهێز بۆ ئەو بزووتنەوە سەرتاسەریە و هەم بزووتنەوەی دژ بە ستەمی نەتەوەیی گەلی کوردستان ئەبێ بەخاوەنی پشتیوانیەکی گەورە لەهەریەك لەو وڵاتانەدا.

هاوژیانیی یەکسانی پێکهاتە ئەسنی (رەگەزیی) و نەتەوەییە جیاوازەکان لە عێراق و تورکیا و سووریا و ئێران ئەستەمە بە بێ کرانەوەیەکی دیموکراتیی فراوان لە ئاستی نیزامی سیاسی و دەسەڵاتدا. پێداگریی ڕووت و تەنها لەسەربوونی کورد وەکو گەلێکی جیاواز لەو وڵاتانەدا، گەرچی هەنگاوی یەکەمی پێویستە بۆ چاری پرسی کورد لەچوارچێوەی پاکێجێکی سیاسیی ڕۆشندا، بەڵام ناتوانێ بەمانای بەدیهێنانی یەکسانی و چاری مەسەلە و گرێیەك بێت کە ستەمی دەیان ساڵ و قەدەغەکردنی سادەترین مافەکانی کورد هێندەی تر ئاڵۆزیان کردووە.

لە ئاستی گشتیی کۆمەڵگا و ژیانی سیاسیشدا، چاری مەسەلەی کورد لە ئێستادا پێویستی بە ڕەخنەکردن و پاشەکشەکردن و قەدەغەکردنی یاسایی هەرجۆرە دەربڕین و ئاماژە و بیرێکی شۆفینیی نەتەوەیی هەیە بەتایبەتی بە پەیوەند بە پرسی کوردەوە. ناوهێنانی دەستووریی سووریا بە کۆماری عەرەبیی سوری یا پێناسەکردنی تورکیا وەک وڵاتی(تورکەکان) بۆ نموونە، نیشاندەری مانەوەی ڕێگری گەورەی یاسایی و فکری و سیاسیە لەو کۆمەڵگایانە بەئاراستەی بەرقەرارکردنی نیزامی سیاسیی نیشتمانیی پێشکەوتوو وە پیادەکردنی هاونیشتیمانی بوون و پێکەوەژیان و هەڵکردنی یەکسانی گەلان لەو وڵاتانەدا.

لێرەدا جیاوازیەکی ڕوون هەیە لەڕووی یاسایی و دەستووریەوە لە نێوان یەکسانیی نێوان هاوڵاتیانی سەربەڕەگەز و نەتەوەی جیاواز و مامەڵەکردنیان وەکوو تاکەکەس و هاووڵاتیی یەکسان، لەگەڵ کەیسێکی سیاسیی وەکوو پرسی کورددا.

جگە لەوەش چۆنیەتیی هەڵوێستی هێزە سیاسیە کوردستانیەکانی دەرگیر پرسی کورددا فاکتەرێکی تری کاریگەریە بە ئاراستەی کردنی مەلەفی پرسی کورد بە بەشێك لە دیزاینکردنەوەی پەیوەندیە سیاسیە نوێکانی ناوچەکە و ڕێگریکردن لەوەی پرسی کورد تەنها وەکوو فایلێکی فشار لەلایەن ئیسرائیل و ئەمریکاوە بخرێتە گەر لەدژی ئەم یا ئەو لایەنی ململانێکان بێئەوەی هیچ دەسکەوتێك بۆ گەلی کورد بەڕەوا ببینرێت.

لە ئێستادا و دوای کرانەوە و هاتنەناوەوەی پرسی ناوچەیی کورد هەوڵێکی جددی هەیە بۆ ئەوەی حکومەتەکانی ئێران وتورکیا و سوریا بە دانی کۆمەڵێك ئیمتیازاتی ئابووری و دیبلۆماسی و سیاسی بە ئیسرائیل یا بە ئەمریکا و ساتوسەودا لەگەڵیان لە چوارچێوەی پەیماننامەی ئیبراهیمیدا ئەم قۆناغە تێپەڕێنن بێئەوەی لە بواری پرسی کورددا هیچ ئاڵوگۆڕێك لە سیاسەتی خۆیاندا بکەن، یا لەباشترین حاڵەتدا بە دانی کۆمەڵێك ئیمتیازات بە هێز و لایەنی ڕاستڕەو و نەتەوەپەرستی کورد، هاوشێوەی ئەزموونی هەرێمی کوردستان لە عێراقدا، و ئەنجامدانی چەند چاکسازیەکی فۆرماڵی و بێناوەڕۆك ئەو فایلە بۆ قۆناغێکی تر بپێچنەوە.

بەڵام تاقیکردنەوەکانی گەلی کورد لەبەرانبەر ڕژێمە سەرکوتگەرەکان و هێزە سیاسیە ستەمکارە کوردیەکاندا بەهایەکی بەنرخیان خستۆتە بەردەست لەو بوارەدا. خەبات و تیکۆشان بۆ بەرقەرارکردنی ئازادی و دیموکراسی و چاکسازی لەم وڵاتانەدا مانایەکی نیە و نابێت بەبێ بەشداریی گەلی کورد لە بژاردەی سیاسی و چارەنووسی خۆی و خاوەن بڕیار لە چوارچێوەی سیستمێکی ناناوەندیی ڕاستەقینەدا. مامەڵەکردن لەگەڵ پرسی گەلی کورد و مافەکانی گەلی کورد لەم وڵاتانەدا، پێوانەی سەرەکی و محەکی گەشەکردن یا پاشەکشەی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و کرانەوەی سیاسی و گەشەی عەقڵی مرۆڤدۆستیە.

پەرەپێدان بە خەباتی نیشتمانیی هەمەگیر و پێکەوەژیانی ئاشتیانە و پەرەپێدانی تاقیکردنەوە و ئەزموونەکانی خەباتی هاوبەشی گەلانی ئەم ناوچەیە پێکەوە دەتوانێت ببێت بە بنەما و ژێرخانێکی سیاسی هاوبەش بۆ هاوپەیمانێتی سیاسی نوێ لەناوچەکەدا کە کێبەرکێ و شەڕ و جەنگی لایەنە سیاسیە نەریتیەکانی کوردستان تێپەربکات.

بەپێچەوانەیشەوە لێکترازانی ئەو دوو ڕەگەزەی تێکۆشانی سیاسی لەیەکتر لەهەریەك لەم وڵاتانەدا، یانی پەکخستنی پرۆسەی خەبات و چارەنووسی هاوبەشی خەڵك و درێژەدان بەسەنگەربەندیی تەسکی نەتەوەپەرستی و تایفەگەری و مەزهەبی، ئەوە ئەو ڕێگا داخراوەیە کە گەلانی ئەم وڵاتانە دەیان ساڵە تاقی ئەکەنەوە و قەیرانەکانی نێوان دەسەڵاتی ناوەندی و هەرێمی کوردستانی عێراق نموونەیەکی بەرجەستەیە بۆ نیشاندانی ئەوەی کە کێشەکان نەك چارەسەر نەکراون بەڵکوو خەریکە هەموو بنەماکانی فیدرالی و ئەو مۆدێلە لاوازەی دیموکراسیش لە عێراقدا بەرەو بنبەستبوون ئەبات.  

لەڕاستیدا خەبات بۆ چارەسەری ئاشتیانە و نیشتمانیانە و دیموکراسیانەی پرسی کورد بۆی هەیە ببێت بە مەکۆیەکی بەرەنگاری و هاوپشتیی گەلانی ناوچەکە لە دژی سیاسەتی هەژموونخوازی و میلیتاریزم و سەرکوت و دیکتاتۆریەت. گەلی کورد وەکوو نموونەی سوریا بە ڕوونی دەریخست، ئەتوانێ لەڕێی پێداگری لەسەر مافە نەتەوەییەکانی بە شێوەیەکی ڕادیکال وپێشکەوتنخواز، ببێ بە ناوەندێك بۆ بەهێزکردنی خەباتی گەلانی ناوچەکە بۆ بەدیهێنانی ئازادی و دیموکراسی و یەکسانیی کۆمەڵایەتی و ئابووری و بەرپاکردنی حوکمڕانی سیاسی نیشتمانیی یەکگرتوو.

چاکسازی لە بواری دەسەڵاتدارەتیی ناوەندی و پیادەکردنی دیموکراسی بەشداری و کردنی ناناوەندی و قبووڵکردنی وەک چەمکێکی سیاسی و دەستووری و دیموکراسیی و بەشداریی ڕاستەقینەی کورد لە بڕیاری سیاسیی وڵاتدا، گرنگترین ئەڵقەکانی ئاڵوگۆرن لەم قۆناغەدا.

لەناوخۆی کوردستانیشدا ئەوانە پێویستیی خەمڵاندن و بووژاندنەوەی بزووتنەوەیەکی نیشتیمانیی کوردستانی لە دەوری پرۆژەیەکی سیاسیی ڕۆشن لەم قۆناغەدا ئەکات بە گرنگترین ئەڵقەی تێکۆشانی سیاسی. پرۆژەیەك کە ناوەڕۆکەکەی بریتی بێت لە کۆتایی هێنان بە ستەمی نەتەوەیی لەسەر کورد و داننان بە گەلی کوردستان وەکوو شەریکێکی ستراتیجی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا.

لەلایەکی ترەوە پێویستیی گوتارێکی سیاسیی هاوبەش و یەکگرتووی نیشتمانیی و پێداگریەکی هاوبەش لەسەر چەمك و سیستمی ناناوەندێتیی دیموکراتیك و شەفافیەتی سیاسیی نێوان هێزەکان لەبەردەم خەڵکدا و کرانەوەی سیاسی و مۆبەلایزکردنی هەموو گەلی کوردستان لەدەوریان و ڕەخساندنی هەموو پێویستیەکان لەوبارەوە، بایەخی گەورەیان هەیە.  

پرسی کورد و سیاسەتی زلهێزە جیهانیەکان

دەوڵەتە زلهێزەکانی جیهانی سەرمایەداری دیزاینەر و هۆکاری دابەشبوونی ناوچەکە بوون بۆ کۆمەڵێک دەوڵەتی نوێ کە لە پرۆسەیەکدا گۆڕان بۆ دەوڵەتی نەتەوەپەرست و شۆڤێنی و نادیموکرات و هۆکارێکی سەرەکی بۆ مانەوە و چارەسەرنەکردنی پرسی کورد لە ناوچەکەدا.

لەکاتێکدا کە لەبەرانبەر بەو ستەمکاری و بێ مافیەدا گەلی کورد تێکۆشان و بەرخۆدانی کردووە و لە وێستگەی جیاوازدا گەیشتووە بە ئاستی تەقینەوە و جەنگی ناوخۆیی، لەبری دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو ساڵەهای ساڵ لەلایەن ئەو زلهێزە جیهانیانەوە گەلی کورد گورگانخوارد کراوە و زۆر جار لە ململانێکانی ناوچەکەدا هێزە سیاسیە نەریتیەکانی کوردستان وەکوو مەقاشی دەستی ئەو هێزانە بۆ فشار خستنە سەر دەوڵەتانی ناوچەکە و ملکەچپێکردنیان بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆیان بەکارهێنراون.

هێشتا هیچ گۆڕانکاریەکی جددی لەم سیاسەتەی سەد ساڵی ڕابردوو لە ئارادا نیە و بەڵکو تەوژمێک لە ڕاستڕەوی و پەیامی فاشیستی نوێ دژ بە بەها سیاسی و دیموکراسیە دێرینەکانی خودی رۆژئاوا دەستی پێکردووە. لەڕابردووشدا ئەو گۆڕانکاریانەی ڕوویانداوە ئاکامی ڕاپەرین و خەبات و تێکۆشانی خەڵکی کوردستان خۆی بووە کە بەجۆرێک خۆی سەپاندووە و تەرازووی هێز و ململانێ سیاسیەکانی گۆڕیووە و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و زلهێزە جیهانیەکانی ناچارکردووە مامەڵەی لەگەڵدا بکەن و لەچوارچێوەی بەرژەوەندیەکانی خۆیاندا بیگونجێنن.

ئەگەر قسەیەک هەبێت لە ئێستادا لەسەر ”بەهاری کوردی” پێش هەموو شتێک ئەوە لەسەر دەستی بکەرێکی سیاسی نیشتمانیی کوردیی دێتەدی و نەک بوونی نەخشە و دیزاینێکیی نوێی ئەمریکی و ئیسرائیلی بڕاوە لە ناوچەکەدا.

هەرچەند ئەمریکا پێشتر بەشێک نەبووە لە سیاسەت و نەخشەی دابەشکردنی ناوچەکە لەدژی گەلی کورد، بەڵام بە پاڵپشتی لە سیاسەتی دەوڵەتانی ناوچەکە و سیستمە سیاسیەکانیان لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە رۆڵی سەرەکی هەبووە لە مانەوە و چارەسەرنەکردنی پرسی کورد و پشتیوانی لە هێز و بزووتنەوە نەتەوەپەرستەکانی ناوچەکە لەدژی گەلی کورد.

لەعێراقدا بەهۆی ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان لەساڵی ١٩٩١دا ئەمریکا نەیدەتوانی چاوپۆشی لەپرسی کورد بکات و بەناچاری لەبەر بەرژەندیخوازی خۆی ئەو پرسەی تێکەڵکرد لەگەڵ ئەجینداکانی خۆیدا، وە بەهۆیەوە لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ ەوە فۆرمی فیدراڵی پەسەندکرا. بەڵام بەکردەوە ئەو وڵاتە چ لە عێراق و چ لەسەر ئاستی ناوچەکە خاوەنی سیاسەتێکی پەسەندکراو و روئیایەکی دیار و ڕۆشن نیە سەبارەت بە پرسی کورد، تەنانەت لەعێراقیشدا بوو بە پاڵپشت و پشتیوانی پرۆسەیەکی سیاسی بۆ دامەزراندنی دەسەلاتە نەتەوەپەرستە و تائیفیەکان و دنەدان و کەڵوەرگرتن لە کێشمەکێش و ناکۆکیەکانیان بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆی و پشتیوانی لەو قەوارە سیاسیە حزبیەی پارتی و یەکێتی لەهەرێمی کوردستاندا دروستیانکردووە و بەزەبر و ستەمکاری بەسەر خەڵکی کوردستاندا سەپاندوویانە.

لە ئێستاشدا کە ئەمریکا خۆی بە ئەندازیارێکی سیستمی جیۆسیاسیی نوێی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست دەناسێنێت، وە پێداگریی دەکات لەسەر ڕۆژهەڵاتێکی ناوەڕاستی دوور لە تیرۆر و شەڕ و ناتەبایی و پێویستیی پێکەوە ژیانی ئاشتیانەی وڵاتانی ناوچەکە و ئەشێت ئەمە وەک پەیامێکی ئارامکەرەوە چاولێبکرێت، بەڵام هێشتا جێی زۆر پرسیار بە بێوەڵام ئەهێڵێتەوە. چونکە مێژووی دەستێوەردانی ئەمریکا لە پرسی کورددا هێندەی گومان و دڵەڕاوکێ دێنێتەوەیاد کەمتر پابەندبوون بە بەرگریکردن لە مافی گەلی کورد و پشتیوانی خەباتی ئەوان بەبیردا دێنێت.

گۆڕینی هەڵوێستی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی سەبارەت بە مەسەلەی کورد و تێپەڕین لە قسەی ڕیتۆریکی گشتیەوە بۆ پێداگری لەسەر ڕێگەچارە و پرۆژەی ڕۆشن سەبارەت بەمەسەلەی کورد لە چوارچیوەی بنیاتنانەوەی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گرێدراوەتەوە بە ئاڵوگۆڕ و ململانێکان و ئاراستە سیاسیەکانی ناوخۆی کوردستان لەلایەك و بارودۆخی ئەو چوار وڵاتەی کە پرسی کورد هەر ئێستا تیایاندا لەئارادایە.

پێبەپێی چوونەسەری هۆشیاریی سیاسی و دەربەستبوونی خەڵکی کوردستان بە بایەخی ئەم قۆناغە وەکو سەردەمێك بۆ پێناسەکردنەوەی هاوکێشە سیاسی و ستراتیجیەکانی ناوچەکە و پێداگریان لەسەر پێویستیی چاری پرسی کورد لەو پرۆسەیەدا و کەڵکوەرگرتنی دروست لە هەل و دەرفەتەکان، ئاڵوگۆڕ لە پێگەی پرسی کورد لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەڵوێستی ئەمریکاش ئەبێ بە ئەگەرێکی زیاتر. ئەزموونی عێراق لەم بوارەدا بەرۆشنی ئەوەی سەلماندووە.

بەدیاریکراوی ڕاستگۆیی پابەندبوونی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە پەیامەکانی خۆیان و بە دیموکراسی و مافی مرۆڤ و بەرقەراریی ئاشتی و پێکەوەژیان و چارەسەری کێشە دێرینەکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گەلی کورد لە ئێران و تورکیا و سوریا یەك مانای هەیە: پابەندبوون بە رێکخستنی ڕیفراندۆمێك یان هەر شێوازێکی تر لە گشتپرسی بۆ بڕیاردان لەسەر چۆنیەتیی هاوبەشی و بەشداریی سیاسیی کورد لە دەسەڵاتی ناوەندی و شێوازی چارەسەری فیدرالی و ناناوەندێتی بۆ مەسەلەی کورد لەو 3 وڵاتە.

ناوەندی ئازادی و ژیان

سەرەتای حوزەیرانی ٢٠٢٥