ناوەندی ئازادی و ژیان (ناژ)
یاسای باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ی عێراقی، پێشکەوتووترین یاسایە لە ناوچەکەدا ، کە رێکخستنی مافەکانی تاک لەناو خێزان لە خۆدەگرێت و لەژێرکاریگەری رەوت و باوەڕی پێشکەوتنخوازی و لایەنگری لە ئازادیە تاکەکەسیەکان و ئازادیە گشتیەکان، وەکو یەکێک لە دەستکەوتەکانی شۆڕشی ١٤ی تەمووزی ٥٨ی گەلانی عێراق، هاتۆتە ئاراوە و لە کۆمەڵێک بڕگە و ماددەی یاسایی پەیوەندیدار بە باری کەسێتی پێکهاتووە و رۆڵی ئەرێنی بینیوە لە پێشخستنی کۆمەڵگەی عێراق، بە ئاقاری هاوژیانی و یەکخستنی کەلتوورەکان و شێوەژیانێکی هاوبەش.

ئەم یاسایە هەر لەسەرەتاوە بەرەی کۆنەپەرستی و دژی ئازادی لێی پەست و نیگەران بوون و لە هەر دەرفەتێک بۆیان رەخسابێت لەدژی هاتوونەتە دەست و بەشێوەی جۆراوجۆر هەوڵیانداوە بۆ هەموارکردن و بەرکەنارکردن و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی و جێگرتنەوەی بە ژیان و کەلتووری ئاینی و تائیفی.

لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە، ئەو هەوڵە دژە ئازادیە بە گوڕو تینێکی زیاترەوە پێی ناوەتە ناو پرۆسەی سیاسی و دواجار وەک پرۆژە یاسایەک بەناوی هەموارکردن، دراوە بە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و لە 4/8/2024خوێندەوەی یەکەمی بۆ کراوەو وێڕای ناڕەزایەتی نواندن و رەتکردنەوەو پرۆتستۆکردن لەسەر شەقام  و لەلایەن رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و پسپۆڕانی نەتەوە یەکگرتووەکان و چالاکان و لایەنگرانی مافەکانی ژنان و منداڵان ولایەنگرانی ئازادی و ژیانخوازی و هۆشداری بەشێک لە یاساناسان و چەندین لایەنی سیاسی لە خستنەڕووی مەترسیەکانی بۆ سەر ئازادیە تاکەکەسیەکان و ئازادی گشتی و ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و خیزانی، سەرەنجام لە دەستپێکی ساڵی ٢٠٢٥دا وەکوو بەشێك لە پاکێجێکی سازشکارانە و ڕێکەوتن لەنێوان پێکهاتە سەرەکیەکانی دەسەڵاتدارەتیی عێراقدا پەسەندکرا.
نووسینەوەی یاسای باری کەسێتی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩و گۆڕینی ئەو یاسایە لە ساڵی ٢٠٢٥دا، لە دوو بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی زۆر جیاواز و دژبەیەکدا بەڕێوەچوون، ئەوکات دەسەڵاتێکی نیشتیمانی لەسەر کاربوو و ئاراستەی گشتیی ژیانی سیاسیش لە عێراقدا مۆرکێکی پێشکەوتنخواز، ژیاندۆست، و ئازادیخواز تیایدا بەرقەراربوو، کە ئەو یاسایە یەکێک لە بەرهەمەکانێتی، بەڵام  لەدۆخی ئێستادا دەسەڵات و یاسادانەران و دامەزراوەی ئەنجومەنی نوێنەران و کۆی گشتی دەسەڵاتی سیاسی، دواکەوتووترین بەشی کۆمەڵگا پێدەهێنن و خاوەنی بیری تاریک و کۆنەپەرستانە و دژی ئازادین و بەکردەوە نوێنەرایەتی بەرژەوەندی بەرتەسکی کەمینەیەکی دژ بە یەکسانی و ئازادیی تاکەکەسی و بەتایبەتی ژنانن وهەڵگری ڕوانگەیەکی تەسکی تایفی و مەزهەبین.

گۆڕینی ئەم یاسایە پشتی بەستووە بە رای فیقهی وەقفی سوننی و شیعی بۆ باری کەسێتی و مادەی ٤١ی دەستووری عێراقی فیدراڵ کە دەڵێت “عێراقیەکان، بەپێی ئاین و مەزهەب  …  ئازادن لە پابەندی باری کەسێتییان و ئەو ئازادیەش بەیاسا رێکدەخرێت” کە لەراستیدا ئەوەی یەکەم دەستوەردانە لە کاروباری دادوەری و دژ دەوەستێت لەگەڵ جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان لەیەکتر، ئەوەی دووەمیش ئازادیەکی رووکەشیە و لەناوەرۆکدا شیواندن و بەکاریکاتۆرکردنی ئازادیە.
ئەو دەسکاریکردنە هەوڵێکە لە سەرەوە بۆ رێکخستنەوەی کۆمەڵگای عێراق بەپێی بیروباوەڕی تائیفی و بۆ بەرژەوەندی سیاسی کەمینەیەک و دابەشکردن و لەتوپەتکردنی کۆمەڵگەی عێراقە بەسەر ئاینەکان و تائیفەکانداو زاڵکردنی ئاینێک و تایفەیەکە بەسەر ئەوانی تردا، کە لە ئەگەری سەرکەوتنیدا ئەم ئاگری تائیفیە عێراق دەسووتێنێ.
بەڵام ئەوەی دەسەڵات ئەیەوێت و کاری بۆ دەکات زۆر جیاوازە لەوەی خەڵک ئەیخوازێت و خەباتی بۆ دەکات، ئەوەی دەسەڵات دەیکات وەکو هەموو بوارەکانی تر دژی خواستی خەڵک و ئادابی گشتییە، خەڵک چاوی لە ژیان و بەختەوەری و هاوژیانی و ئارامی تەبایی کۆمەڵایەتیە، بەپێچەوانەی دەسەڵاتی سیاسی کە دنەی ناکۆکیەکان دەدات و جیاوازیەکان قوڵ دەکاتەوەو هەوڵی تێکدانی پێکەوەژیان و پشێوی دەدات.
یاسای باری کەسێتی، بابەتێکی شارستانی و پەیوەندیدارە بە مافی هاووڵاتیبوونی یەکسان و هاوژیانی بەپێی پێودانگەکانی یاسا مەدەنیەکان، بەڵام بەگوێرەی ئەم دەسکاریکردنە لە عێراق کراوە بە بابەتێکی ئاینی و تائیفی و کۆمەڵگە لەسەر بنەمای ئاینزاکان دابەشدەکات و لەیەکی دەترازێنی و جیاوازی و ناکۆکی ئاینەکان دەباتە ناو ژیانی گشتی و شیرازەی کۆمەڵگە تێک دەدات.
بۆ بەرپاکردنی ئەم جەنگە ناوخۆییە لە چوار دەیەی رابردوودا زۆر بە چڕی کار لەسەر رێکخستن و پەرەپێدانی ئیسلامی سیاسی و ئاینی کردنی کۆمەڵگەی عێراق کراوە لەلایەن ئێران و تورکیاو قەتەرو سعودیە و زۆر وڵاتی ترەوە، تا لەم رێگایەوە پێشکەوتنەکان و ئازادیەکانی تاک و ئازادی گشتی ئابڵوقە بدەن و لەژێر مەنگەنەی گوشاری کۆنەپەرستانەدا لەخەڵکیان وەربگرنەوەو شێوەیەکی دوواکەوتوو بۆ رێکخستنی ژیانی گشتی بکەنە جێگرەوەیان.
جگە لەڕۆڵ و هەوڵی دەسەڵاتخوازیەکی تایفی و مەزهەبی لەلایەن هێزەکانی ئیسلامی شیعیەوە لەناوخۆی عێراقدا، ئەم هەوڵەی ئێستا تا رادەیەکی زۆر لە ژێرکاریگەری راستەوخۆی ئێراندایە، لەلایەکەوە بۆ ژەهراویکردنی فەزای سیاسی – کۆمەڵایەتی بە دژی ژنان و لێدان لە ئازادیەکان و تۆڵە سەندنەوە لە شۆڕشی (ژن، ژیان، ئازادی) کە کۆمەڵگەی ئێران و ناوچەکە و جیهانی خستە ژێر سێبەری خۆی و وەک ئاگری ژێر خۆڵەمێش لەهەر کات و شوێنێک ئەگەری کڵپەسەندنی هەیەو لەلایەکی تریشەوە بۆ دامەزراندنی کۆمارێکی دیکەی ئیسلامی و فراوانکردنەوەی پانتایی تەسفیەی حساب و سات وسەودایە لەگەڵ بەرەی ئەمریکا و ئیسڕائیل. ئامانجی کۆماری ئیسلامی ئێران و لایەنگرانی لە عێراق، واوەترە لە ئاین و تارادەیەکی زۆر سیاسیە، بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی سیاسی کۆنەپەرستانە، کە راستەوخۆ دووکەڵەکەی دەچێتە چاوی ژنان و ژیانخوازان و ئازادیخوازانەوەو ژیانی گشتی کۆمەڵگەی عێراق دەکاتە بارمتە.
هەرچەندە لە دەستووری بەرکاری عێراقدا هاتووە کە: نابێت هیچ یاسایەک ناکۆک بێت لەگەڵ دیموکراسی و هەموو تاکەکان لەبەردەم یاسادا یەکسانن و دەسەڵاتەکان دەبێت لەیەکجیا بکرێنەوەو دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆبێت، بەڵام ئەم یاسایە لەگەڵ ئەو پرەنسیبە دەستوریەدا ناتەبایە و هەروەها ناکۆکە لەگەڵ ئەو هەموارکردنانەی لە یاسای باری کەسێتیدا لە هەرێمی کوردستاندا بە قازانجی ژنان کراوە، جگە لە پێشێلکردنی:
جارنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ – ١٩٤٨،
پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسیەکانی – ١٩٩٦
پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوریەکان – ١٩٧٦،
ڕێکەوتننامەی نەهێشتنی جیاکاری دژی ژنان – ١٩٧٩
و ڕێکەوتننامەی مافەکانی منداڵان -١٩٨٩.
ئەم هەمووارکردنە، هەوڵێکە بۆ تێکشکانێکی یاسایی و کۆمەڵایەتی گەورە لە عێراقدا، ‎رۆچوونە لە کۆنەپەرستی سیاسی و هزری، پاشەکشەیە لە دروستبوونی دەوڵەتێکی مەدەنی لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون. ‎ پێشێلکردنی بنەمای یەکسانییە لە جێبەجێکردنی یاسا، هەڕەشەیە بۆ سەر مافی تاکەکان و ئارامی خێزانەکان، جۆرێکە لە توندوتیژی دەرهەق بە ژنان و منداڵان، دەستی پیاوانی ئایینی بە سەر دادگاکاندا درێژتر دەکات، کە هۆکارێکن بۆ قوڵکردنەوەی جیاوازیە ئاینی و تائیفیەکان، زەوتکردنی مافی هاوسەرگیری ئارەزوومەندانەیە لە ژنان و بژاردەی هاوسەرگیری لەدەستی ژنان دەردێنێت، لەحاڵی جیاوازی لە نێوان ژن و پیاو لەسەر هەڵبژاردنی مەزهەب، رای پیاوەکە بە رەسەن وەردەگیرێت، مافی جیابوونەوە لە ‎ ژنان دەستێنێت، ژنان لە قەرەبووی تەڵاقی ناهەق و میراتی پیاوەکانیان و مافی دایکایەتی مناڵ دوای جیابوونەوە، بێبەشدەکات، کە ئەوانە جیاوازی رەگەزی و ستەمی سەر ژنان قوڵتر دەکەنەوە، لە دەرەوەی دادگاكان رێگە بە هاوسەرگیری دەدات، دەرگا دەکاتەوە بۆ فرەژنی و دەستی دادگاكان بۆ رێگری لەو بارەیەوە کورتدەکاتەوە.

هەموارکردنی “یاسای باری کەسێتی” ‎لە هیچ پێویستیەکی کۆمەڵگاوە نەهاتووەو بەشێک نیە لە چارەسەری گرێ و کێشەکانی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی خەڵکی عێراق، بەپێچەوانەوە خۆی کێشەو گرفتێکی گەورەیەو بەرهەم و ئاکامی سیاسەتێکی کۆنەپەرستانەیە بۆ رێکخستنی کۆمەڵگاو دەوڵەت و دەسەڵات بە سیستەمێکی دواکەوتووی دژە ئازادی کە لەگۆڕستانەوە سەری دەرهێناوەتەوە، بەهەموو پێوانەیەک تاوانێکی سیاسی – کۆمەڵایەتیە دژ بە ژیانی هاوچەرخ و ناکۆکی و جیاوازی خستۆتە نێو کۆمەڵگە، هەوڵێکی سیاسیە بۆ بردنی کۆمەڵگەی عێراق بەئاقاری دواکەوتوویی و کۆنەپارێزیدا، گێڕانەوەی کۆمەڵگایە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست. نەهامەتییەکی ترە بو خەلکی عیراق و كێشەی كۆمەڵایەتی زیاتر دەکات بەتووشیانەوە.
زۆرینەی خەڵکی عێراق لەگەڵ ئەم یاسایە نیە، خەڵک ئامادە نیە کچی خۆی بە ٩ ساڵان بەشووبدات، ناڕەزایەتی و نیگەرانیەکی زۆر بەرامبەری هەیە، تەنانەت لەلایەن هەندێک ناوەندو کەسایەتی ئاینی ئیسلامیش پەسەند نەکراوە، بۆ ئەوەی دەنگی پێویست لە ئەنجومەنی نوێنەران مسۆگەر بکات، لەگەڵ دوو پڕۆژە یاسای دیکە بە یەک پاکێج خراونەتە دەنگدانەوە کە یەکیان پێشنیاری فراکسیۆنە سونەکان و ئەویتر پێشنیاری فراکسیۆنە کوردیەکانە، کە پرس و مەسەلەی رەوای کوردیان تێکەڵ بە سات و سەودایەکی قێزەون کردووە، ئەوە بەڕوونی نیشانی دەدات کە ئەو دەسکاریکردنە خواست و سیاسەتی کەمینەیەکی تاریکپەرستەو بەشێک نیە لە هەوڵەکان و خەونەکانی خەڵکی عێراق بۆ ژیانێکی نوێ.
هێزو ناوەندو رێکخراوو کەسایەتیە ژیاندۆست و ئازادیخوازو پێشکەوتنخوازەکان پێویستە لەراستای خەونەکان و بەرەنگاری و خەباتی خەڵکی عێراقدا، بۆ بەرگرتن بەهێرش و پەلاماری نەهێنگرانەی کۆنەپەرستان و هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایەو رزگاربوون لەحوکم و دەسەڵاتی تاقمێک بازرگانی ئاینی، تێبکۆشن و بەشێوەی رێکخراوو یەکگرتوو ئاوێزانی ئەو خەبات و تێکۆشانە بن کە خەڵکی عێراق بۆ ژیانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی هاچەرخ پێویستی پێیەتی و ئەکتی دەکات. سیاسەت و یاساکانی ئەم دەسەڵاتە لەدەرەوەی ئامانج و پێداویستیەکانی ژیانی گشتین و خەڵک بۆ دەرفەتێک دەگەڕێت تۆڵەی خۆی لە ستەمکاریەکانی دەسەڵات بکاتەوە، کە لە بڕیارو یاساکاندا چڕکراونەتەوە.

ناوەندی ئازادی و ژیان (ناژ)
٢٥ی کانونی دووەمی ٢٠٢٥