بەختیار حەمەسەعید
کێشەو ململانێ لەسەر هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجامدانی لەکاتی خۆیدا، بە کۆتای کەمایەتیەکانەوە یان بە بێ کۆتا وەک لە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیدا هاتووە، یان دواخستنی بۆ وادەیەکی تر ئەلقەیەک و پەردەیەکی ترە لە رووداوەکان، وە لەڕاستیدا باشترە بڵێم لە ناڕووداوەکانی، ژیانی سیاسی لەم هەرێمەدا.
بۆ جارێکی تر لەنزیکەوە و بووین بە ”شاهیدی رووداو” و بینەری ئەڵقە تاڵ و سیراڵە بێ تامەکان و سکانداڵە یەک لەدوای یەکەکانی دەسەڵاتی سیاسی پارتی و یەکێتی.
هەرچەند دەنگدان و بەشداری سیاسی لەم هەرێمەدا تەنها لە دەنگدانێکی کاتی و پچڕ پچڕ و چەند ساڵ جارێکدا کورتبۆتەوە، بەڵام لەماوەی ئەم ٣٣ ساڵەدا دەنگدان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی نەبوو بەهۆی روودانی سادەترین گۆڕانکاری سیاسی لە نەخشەی دەسەڵاتدارێتی سیاسی ئەم هەرێمەدا. مەسەلە ئەوە نیە دەنگدان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی هیچ گرنگیەکی سیاسیان نیە و لە ژیانی سیاسی کۆمەڵگاکاندا بێ کاریگەرن (وەک هەندێک کەس دەڵێن) بەڵکو بە سادەیی ئەوەیە کە شێوەیەک و فۆرمێک لە دەسەڵاتدارێتی سیاسی لەم هەرێمەدا ساغبۆتەوە کە دەنگدان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی تیایدا بووە بە هۆکارێکی زیاتر بۆ بەهێزبوون و قایمبوونی زیاتری بونیادی دەسەڵاتگەری نەک گۆڕین یان تەنانەت ریفۆرم و چاکسازیککردنی.
لە دوای ڕاپەرینی ساڵی ١٩٩١وە پێویست بوو بۆشایی نەبوونی دەسەڵاتی سیاسی بەعس بە حوکمڕانیەکی سیاسی نوێ پڕبکرێتەوە، بەڵام ئەو بۆشاییە بە دەسەڵاتی سیاسی پارتی و یەکێتی و ”بەرەی کوردستانی” پڕکرایەوە، پەنابردن بۆ دروستکردنی پەرلەمان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی بۆ دیکۆرکردن و رتوشکردنی ئەو دەسەڵاتە فعلیە بوو، بەشێک نەبوو لە هەوڵێکی سیاسی گشتی و نیشتمانی بۆ حوکمڕانی سیاسی نوێ و دامەزراندنی بنەماکان و پاڵپشتە یاساییەکانی.
پێش هەڵبژاردن و دوای ئەویش دەسەڵاتی سیاسی هەرێم نەچووە سەر رێچکەی دروستبوونی حوکمڕانیەکی سیاسی نوێ، وە پەرلەمانی کوردستان نەبوو بە بەشێک لە نیزامێکی سیاسی حوکمڕانی و دەزگایەک لە دەزگاکانی.
بۆ ئەو مەبەستەی سەرەوە پێش دەستبردن بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی و دامەزراندنی حکومەتی هەرێم کۆمەڵە گۆڕانکاریەکی گرنگ پێویست بوون لەچوارچێوەی پرۆژەیەکی سیاسی نیشتمانی و گشتیدا بۆ دامەزراندنی حوکمڕانیەکی سیاسی نوێ، لە چەشنی داڕشتن و رێککەوتن لەسەر بەها سیاسیەکان، وە دانانی کۆمەڵە پرەنسیبێکی سیاسی نیشتمانی و گشتی، پێکهاتن لەسەر گرنگی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان (تقسيم السلطات) و هاوسەنگکردنی نێوانیان (توازن السلطات) بەجۆرێک کە دەسەڵاتی یەکێک زۆر زیاتر نەبێت لەوی تر، هەروەها پێکهێنانی دەسەڵاتی باڵاتر (السلطة العليا) و هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی لەلایەن خەڵکەوە (لەچەشنی سەرۆک کۆمار یان سەرۆکی هەرێم) تا وەک دەسەڵاتی دەسەڵاتەکان پێکبێت و رۆڵی هەبێت لە پاراستنی بنەما سیاسیەکانی حوکمڕانی و بنەما دەستوریەکاندا.
هەموو ئەمانەش ئەگەر لە دەستورێکی سیاسی نیشتمانیدا کۆبکرایەتەوە و لەراپرسیەکی خەڵکی کوردستاندا (ریفراندۆم) دەنگی بۆ بدرایە دەبوو بە کۆمەڵە هەنگاوێکی سیاسی گرنگ و تێکەڵە و میکسێک لە نیزامێکی سیاسی پەرلەمانی و سەرۆکایەتی، ژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا دەچووە سەر ئاراستە و رێچکەیەکی تر و دووبەرەکی و ”تائیفیەتی سیاسی” و حزبی و زیانەکانی کەمدەبۆوە، وە هاوشێوەی ژیانی سیاسی ئاسایی ووڵاتانی تر، دەبوو بە چوارچێوەیەکی سیاسی بۆ ئەنجامدانی گۆڕانکاری سیاسی ئاسایی یان تەنانەت جەماوەری و شۆڕشگێڕانە، چ بۆ گۆڕینی بەها سیاسیەکان و پرەنسیبە دەستوریەکان، یان بۆ حوکمڕانی سیاسی نوێ.
#image_title
کاتێک هەرێم بەو رێچکەیەدا نەڕۆیشت و دەسەڵاتی سیاسی باو نەگۆڕا بە حوکمڕانیەکی سیاسی نیشتمانی، کە تاڕادەیەکی کەم لە دەوڵەتێک بچێت و دەسەڵاتبەندی تیادابێت، پرۆسەی دیموکراتیزەکردن، بەشداری خەڵک، دەنگدانی پەرلەمانی، وە یان شۆرکردنەوەی دەسەڵاتەکان لە ناوەندەوە بەرەو خوارتر، وە دامەزراندنی دەسەڵاتی شارەوانیەکان، هەڵبژاردنی دەسەڵاتە خۆجێیەکان و ….تاد تێکڕا پەکیان کەوت، ژیانی سیاسی هەرێم بەخێرایی ملی نا بەرەو دەسەڵاتگەری سیاسی رووتەڵ. پارتی و یەکێتی دەستیان دایە قۆرخکاری سیاسی و دانانی رێژەی ٧% بۆ دەرچوون لە یەکەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەماندا لە ١٩ ئایاری ١٩٩٢دا بەم نیەت و مەبەستە سیاسیە دارێژرا.
کاتێک هەردوو پارت بوون بە دەسەڵاتداری سەرەکی پەرلەمان و دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا نیوە بە نیوە دابەشکرد، هەنگاوی دووەمیان دەستپێکرد تاکو زیاتر و زیاتر وەک ئامرازێک بۆ قۆرخکردنی سیاسی بەکاریبهێنن، سەرۆکی پارتەکان پەرلەمانیان کرد بە بوکەڵە و قەرەقۆزێکی سیاسی و پەرلەمانتار بە داشی دامەی سیاسی بۆ کێ بەرکێی نێوانیان.
ئەو شێوازە لە پێکهێنانی پەرلەمان و حکومەتی هەرێم ئاگرێکی هێواش بوو بۆ پەرەپێدان و کوڵاندنی ئەو ”تائیفیەتە سیاسیەی” نێوان پارتی و یەکێتی، هەم بووە بەهۆی پەرەپێدانی وە هەم هۆکارێک بۆ رەوایەتی پێدانی. بۆیە لەسایەی ئەو جۆرە لە دەسەڵاتدارێتیدا، مێژووی ڕابردووی ململانێی مەلایی و جەلالی، پارتی و یەکێتی، تاڵەبانی و بەرزانی بوون بە عنوانی گەورەی پێکهێنانی نەک حوکمڕانی سیاسی بەڵکو”تائیفیەتی سیاسی” لە کوردستاندا و کردنی بە بنەمای دەسەڵاتگەری سیاسیان.
ئاکامەکەی دابەشبوونی زیاتر و شەڕی ناوخۆ و پەرەپێدانی لۆجیکی دەسەڵاتگەری و پەنابردن بوو بۆ هێزە دەرەکیەکان بۆ ملشکاندنی سیاسی یەکتر.
ئاشتەوایی و رێککەوتنەکانی نێوان هەردوو حزب، کە خۆیان بەرێککەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەکێتی ناوی دەبەن، لەبری دەرچوون لەو دۆخە زیاتر بۆ تەکریس و هێشتنەوە و پاراستنی بووە.
لەکاتێکدا عێراق لەدوای رووخانی دەسەلاتی بەعس لەساڵی ٢٠٠٣ بەدواوە رێچکەیەکی سیاسی نوێی گرتە بەر بۆ دانانی پرەنسیبەکانی نیزامێکی سیاسی نوێ و بنەماکانی پێکهێنانی حوکمڕانیەکی سیاسی هاوبەش (دەستور، ریفراندۆم، پەرلەمان و دەسەڵاتی فیدراڵی و دادگای دەستوری، و سوپای هاوبەش و بانکی مەرکەزی و…..تاد) دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان نەیانتوانی ئەوەش لاسایی بکەنەوە و تەنانەت پارتی و یەکێتی ڕێگایان گرت لەوەی خەڵکی کوردستان لەم پرۆسەیە سوود وەربگرێت و لە ژیانی سیاسی هەرێمدا رەنگبداتەوە.
هەرچەند ئەو شێوەیە لە نیزامی پەرلەمان کە لەعێراقدا دامەزرا، بەهۆی دەسەڵاتی داگیرکاری ئەمریکاو کێشمە کێشی ئێران و ووڵاتانی عەرەبی سونی ناوچەکەوە، بوو بەبنەما بۆ بەهێزکردنی تایفیەتی مەزهەبی و قەومی و بناغەی دانانی پشک پشکێنەی دەسەڵاتدارێتی، وە خودی پارتی و یەکێتی کەڵکیان لێوەرگرت بۆ قایمکردنی دەسەڵاتگەری سیاسی خۆیان، بەڵام هێشتا ئەوەی دامەزرا جۆرێک بوو لە حوکمڕانی، کە پشتی بە دادگای فیدراڵی و دەستوور و بونیادێکی حکومی و دەوڵەتی پێشووتر بەستووە.(١)
هەروەها رێگاکانی گۆڕین و چاکسازی و دەستاو دەستکردنی دەسەڵات و کەناڵە سیاسیەکان تاڕادەیەک دیاریکراون و هێزە سیاسیەکان دەتوانن پەنای بۆ بەرن و بەکاریان بهێنن. بۆیە لەکاتی ڕاپەڕین و رووداوەکانی تشریندا خەڵک خوازیاری نەهێشتنی ئەو دەسەڵاتە پەرلەمانیە یان گۆڕینی بوو بۆ شێوەیەکی تر لە حوکمڕانی کە پشک پشکێنەی تائیفی و قەومی تێپەڕبکات و کەمینەی سیاسی گەندەڵ و خۆپەرست بخاتەکەنارەوە. ئەوەی لەوێ گوزەرا هەوڵێک بوو بۆ بەشداری زیاتری خەڵک و گۆڕینی شێوەیەکی حوکمڕانی بەشێوەیەکی تری حوکمڕانی.
لەهەرێمی کوردستاندا هەوڵەکانی پێشتر کە بزووتنەوەی گۆڕان نمونە بەرجەستەکەی بوو لە چوارچێوەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتی سیاسی باو و گۆڕینی بووە بە جێگرەوەیەکی تر لە دەسەڵاتی سیاسی هاوشێوە، هێشتا ”نەوەی نوێ” و هێزە ئیسلامیەکان هەڵگری هەمان گوتاری سیاسین و دووبارەی دەکەنەوە، هەروەها لایەنی سیاسی چەپ لە چەشنی پارتی کۆمۆنیستی کرێکاری گۆڕینی ئەو دەسەڵاتە بە دەسەڵاتی تر، جەماوەری و شورایی بە ڕێگاچارە دەزانن و گۆڕانکاری سیاسی لەکوردستاندا بە گۆڕینی دەسەڵاتی سیاسیەوە دەبەستنەوە… بۆیە هێشتا هێزە سیاسیە ڕاست و بەشێک لە لایەنە چەپەکانی هەرێم لە هەمان سایکڵ و بازنەی دەسەڵاتگەری ڕابردوودا ماخۆلانێتی.
تا هاتووە هەرێمی کوردستان لە دەسەڵاتگەری رووت نزیکتربۆتەوە وەک لە حوکمڕانی سیاسی. لەمبارەیەوە ئەمڕۆ لە دوێنێ خراپترە. تا دێت سەرۆکی پارتەکان دەسەڵاتی زیاتر لە ”حکومەت” دەسەننەوە و بۆ خۆیانی دەبەن و سەری زمان و بنی زمانی میدیا کوردیەکان چالاکی ئەم سەرۆکە گەنج و تازانەیە، نە خەڵک هەڵیبژاردون و نە کەس دەنگی پێداون، وە لەرووی سیاسی- حوکمڕانیەوە بێ پێناسە و شوناسن، بەڵام هاوکات وەک سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی خەڵک لە زۆنە جیاوازەکانی کوردستاندا دەناسێرێن. بە بڕیاری ئەم ”سەرۆکانە” حکومەت کاردەکات، سیاسیەکان دەبن بە وەزیر و گزیر، پەرلەمان دەجوڵێ و کۆدەبێتەوە و پەرلەمانتاران دەکرێن بە داشی دامەی گەمە سیاسیەکان، لە دوورەوە دەیان جوڵێنن و یەکێکیان جەنگاوەری بۆ دەنێرێت و دەیکات بە پەرلەمانتاری پاڵەوان، ئەوی تر لە بەها و قیمەتی کەمدەکاتەوە و بۆ سووککردنی کەسانی نەشیاوی بۆ کاندید دەکات، یەکێکی تر …تاد.
ئەوەی لەم هەرێمدا دەگوزەرێت نمایشی دەسەڵاتگەریەکی رووتە، نەک نمایشی حوکمڕانی سیاسی. هەرچەند ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان ئەم پارتانەی کرد بە دەسەڵاتدار، بەڵام لەبنەڕەتدا نەیانتوانی ببن بە حوکمڕان. لەم ئەزموونە نوێیەدا پارتی و یەکێتی مێژووی ١٠٠ ساڵی ڕابردوویان بەجۆرێکی تر هێنایەوە سەر شانۆی ژیانی سیاسی لەم دەڤەرەدا.
کوردستان: لە نێوان دوێنێ و ئەمڕۆدا
ساڵی ١٩١٨ لە یەکەم ئەزموونی دەسەڵاتدارێتی و ئیدارەی کوردیدا کاتێک ”شێخ محمودی حفید” لەلایەن بەریتانیەکانەوە پشتیوانی لێکرا تا وەک حوکمدارێک لە شاری سلێمانی و دەوروبەریدا دەستبەکاربێت، نەیتوانی حوکمڕانیەکی سیاسی شیاو دابمەزرێنێت، بە مانای مۆدێرنی ووشەکە نیزامێکی بۆ حوکمڕانی دانەمەزراند. هەرچەند ئەشێ بووترێت لەمبارەیەوە مەعزور بوو، هەرچۆنێک بێت ئەو یەکەم حوکمداری نوێی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی هەڵوەشاوەی عوسمانیەکان بوو، هێشتا دەسەڵاتدارێتی لەڕێگەی نیزامی حوکم و دەستوور و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان و بەدەستهێنانی رەوایەتی ئەوانە لەڕێگەی دەنگدانی خەڵک و دانانی دەسەڵاتبەندی و نەهێشتنی تاکڕەوی سیاسی و…تاد هەمووی چەمکی سیاسی تازە و مۆدێرن بوون و تەواو جیاواز بوون لە دەسەڵاتدارێتی سەلتەنەت و بنەماڵەیی و خێڵەکی و میرنشینی و تەختی پاشایەتی نەریتی، راوێژکارەکانیشی لەو ئاستەدا نەبوون دەستەڵاتەکەی بەرەو حوکمڕانی مۆدێرن ئاراستەبکەن، چینی ناوەڕاستی کوردستانی شارنشین تازە بە تازە خەریکبوو لە کۆدەکانی سیاسەتی مۆدێرن تێدەگەیشت و نەیتوانی بگات بەو ئاستەی گوشار دروستبکات بۆ هێنانە ئارای حوکمڕانی سیاسی نوێ.
هەرچەند بۆ ئەو مەبەستەی سەرەوە١٠٠ ساڵ لەمەوبەر رێچکەیەکی سیاسی بۆ حوکمڕانی لە ئارادابوو، بەپێی یادداشتەکانی رفیق حلمی مێجەر نۆئیل هەوڵیداوە هونەرەکانی حاکمیەتی سیاسی بە شێخ محمود بگەیەنێت و لەمبارەیەوە راوێژی زۆری لەگەڵدا کردووە. بەڵام دواتر بەهۆی گۆڕانکاری سیاسەتی بەریتانیا و گوشارەکانی تورکەکانەوە ئەو دەسەڵاتە بەشێوەیەکی نەریتی بەرەوپێشچووە و نەگۆڕاوە بە حوکمڕانی.(٢)
لەو رۆژگارەشدا بەشێوازی جۆراوجۆر لەمبارەیەوە هۆشداری دراوە، چ لە ناوخۆی کوردستان و چ لە دەرەوەی. وە ناڕەزایەتی دژی ستەم و زوڵمی دەسەڵاتدارانی نوێ و بنەماڵە دەسڕۆیشتووەکان بەجۆرێک پەرەیسەندووە بە تیرۆری سیاسی ناڕازیکاران وەڵامدراوەتەوە و ”جەمال عیرفان” وەک یەکەمین کەسایەتی سیاسی ناڕازی لە مێژووی هاوچەرخی دەسەڵاتدارێتی کورددا تیرۆرکراوە و هاوەڵەکانی شاربەدەربوون. تفەنگچیەکان بۆ لێدان و فەلاقەکردن و تاڵانکردنی ناڕازیکاران لەسەرخەت بوون. وەک نمونەیەکیش بۆ هۆشداری و مەترسی بارودۆخەکە کەسایەتی و شاعیر ”شکری فەزلی” کەمێک بەتەوسەوە ئەم شیعرە دەکات بە دیاری بۆ ”شێخ مەحمودی حەفید” و دەنوسێت: (٣)
ئیش کە ڕووی ئێستە لە ھەورازە سەرەو لێژی نەکەی
فکری وردیشی ئەوێ، ھەر بە دوعا و نوێژی نەکەی
قەومی بێ سەر نییە ئەمڕۆ لە ھەموو عالەمدا
ئەتەوێ تاجی سەری بی، بە ھەوا گێژی نەکەی
شا، وەکوو شاهەکی شەترەنجە لە عالەم ئەمڕۆ
گەورە قانوونە، قسەی کورت ئەمەیە، درێژی نەکەی
بەپێی تێگەیشتنەکەی ”فەزلی” رۆژگارێکی نوێ دەستی پێکردووە کە تیایدا دەسەڵاتداران ئەگەر مەلیک و ”شا”یش بن لە دنیای سیاسەتی هاوچەرخدا وەک شای شەترەنج وان و بە ”کش مەلیک”ی زلهێزەکان دەڕۆن، لە سایەی ئەواندا ئەوەی ئەمڕۆ مەلیک و ”شا’یە سبەی رۆژ گەدایە. گەورەیی و مانەوە بۆ مەلیک و پاشاکان نیە بەڵکو بۆ یاساکان و دەستوورەکانە.
ئەوکات ئەو ”بیرە ووردە”ی فەزڵی باسی دەکات نەکرایەوە و پەیامە سیاسیەکە بەهۆی تەماح و چاوچنۆکی فەرمانڕەوایان و ماڵە شێخانەوە بە هەوادا رۆیشت و فەرمانڕەوایەتی و ”حوکمداری” تاکڕەوانە بەتەواوی خرایەگەڕ بۆ دەسەڵاتگەری و خۆدەوڵەمەندکردن و تاڵان و بڕۆی ئابووری و دواجاریش کۆی دەسەڵات و ئەزموونەکەی سەرەو لێژکردۆتەوە. لەمبارەیەوە بەڵگە و دۆکیومێنتی سیاسی و ئابووری لەبەردەستدایە کە ئەو ئەزموونەی بەشێوە و دیدگای جیاواز هەلسەنگاندووە و وەک درێژکراوەی دەسەڵاتی نەریتی پێشووی ماڵە شێخان ناساندوویەتی. پێشتریش رەخنە و ناڕەزایەتی لە دەسەڵاتدارێتی ”ماڵباتی شێخان” و ئاراستەی دەسەڵاتگەری سیاسی و ئابووری گەیشتووە بە لووتکە و لەڕووی ئەدەبیەوە ”مەلا حمدون” بەم چەند دێڕە شیعریەی خوارەوە دەری بڕیووە:
لەبیرم دێ سولێمانی (بە ناو) بەر حوکمی سوڵتان بوو
وەکو شارۆچکەێکی پر (کەلاوە) و چۆڵ و وێران بوو
لە (عەدلا) حوکمی عوسمانی (تەرازوو)یێ بوو(پەت پچڕاو)
بە ناوی (دین)ەوە سوڵتان، خەلیفەی ئالی عوسمان بوو
خەلافەت ناوی گەورە و شاری وێران بوو لە واقیعدا
(سەرا) و( قشڵە) و (ئیدارات) گشت (بە کردە) ماڵە شێخان بوو
بە (داگیرکردن) و(زۆر) و( نرخی جوزئی) یا (خواهیشت)
بە خاقانی ئەبوونە موڵکی(شیخ) فەرمانی گوڵخان بوو
لە تاوانا بەشی ( ئەشراف) و (مەلاک) زێدیان جێهێشت
لەئەنجامدا مەقامیان دەوری کەرکوک یان ئیران بوو. (٤)
پەندێکی عەرەبی هەیە دەڵێت ”ئای ئەمڕۆ چەند لە دوێنێ دەچێت – ما أشبه اليوم بالبارحة”، هێشتا دەتوانین هۆشداریەکەی ”شوکری فەزڵی” بۆ پارتی و یەکێتی و حکومەتی هەرێم بکەین بە دیاری، بەو جیاوازیەوە کە دەسەڵاتی ئەم دوو هێزە لە ئێستادا رووی لە لێژیە نەک هەوراز، هەروەها ئەزموونی دەسەڵاتێکی سیاسی رووتەڵیان دووبارەکردەوە، کە پاڵپشت نەبێت بە دەستور و یاسا و رەوایەتی و دەنگدان و پشتیوانی خەڵک.
ئەگەر شێخ مەحمود و ئەزموونی یەکەم ئیدارەی کوردی و فەرمانڕەوایەتی کە پایتەختەکەی لە سلێمانیەوە دەستی پێکرد لەنێوان بەرداشی بەریتانیاکان و دەسەڵاتی کۆلۆنیالیستی ئەوان و سەڵتەنەتی عوسمانی و پاشان تورکخوازیدا هاڕدرا، وە ئینگلیزەکان ئەو دەسەڵاتەیان دەهێنا و دەبرد و بەپێی بەرژەوەندیەکانی خۆیان لە گەمە سیاسیە شەترەنجیەکاندا گەمەیان دەکرد بە ژیان و چارەنوسی کورد و خەڵکی ئەم ناوچەیە، دەسەڵاتدارانی هەرێم بەهۆی ڕاپەڕینێکی جەماوەری مەزنەوە هاتن و دەیانتوانی ئەوە وەک ئیمتیازێکی سیاسی گەورە کەڵک لێوەربگرن بۆ رەوایەتی و شەرعیەتی سیاسی و مانەوە، هەروەها بۆ پەنابردن بۆ شێوازێکی سیاسی نوێی حوکمڕانی کە دەسەڵاتی ئیستبدادی و دیکتاتۆریانەی بەعسی تێپەڕکردبێت. بەڵام لەدوای ڕاپەرینەوە ئەوەی گوزەرا لەژیانی سیاسیدا لەرووی ناوەڕۆکەوە دووبارەکردنەوەی مێژوویەکی ڕابردوو بوو لە فۆرم و شێوازێکی کۆمیدیدا. لەباری ئابوریشەوە ئەو کەمینە سیاسیەی ژیانی سیاسی کۆمەڵگای لەرێگەی دەسەڵاتگەریەوە قۆرخکردووە، لەژیانی ئابووریشدا هەمان دەسەڵاتگەری پیادەکردووە و هەمان ئەزموونی ”ماڵە شێخان”ی ڕابردووی دووبارەکردۆتەوە.
ئەوانەی لە هەرێمی کوردستاندا دەژین پێوستیان بەوە نیە بە فاکت و داتا و بەڵگە ئەوەیان بۆ باسبکەیت کە چۆن سیاسەتمەداری دەسەڵاتدار بووە بە پارەدار و سەرمایەدار، چۆن لە ”پڕێ بووە بە کوڕێ”، چۆن بە دەستی بەتاڵەوە و لەڕێگەی بەکارهێنانی دەسەڵاتی سیاسی-حزبیەوە بووە بە ملیۆنەر و ملیاردێر، چۆن ماڵباتی بارزانی و تاڵەبانی، وەک ماڵباتی شێخانی پێشوو لە یەکەمین ئەزموونی فەرمانڕەوایی و دەسەڵاتی کوردیدا، هەموو شتێکیان بۆ خۆیان داگیر و قۆرخکردووە و دەسەڵاتی سیاسی بە چ شێوەیەک و جۆرێک بۆ دەسەڵاتگەری ئابووری و تاڵان و بڕۆ و ڕاوورووت بەکارهاتووە.
”الظلم لايدوم”: ستەمکاری بەردەوام نابێت!
لەماوەی ٣٣ ساڵی ڕابردوودا، چ لە لایەن خەڵکی کوردستانەوە، چ لەلایەن دۆستان و هاوپەیمانان و رێکخراوە سیاسی و جیهانیەکانەوە پەیتا پەیتا هۆشداری سیاسی دراوە کە ئەوەی لەکوردستاندا دەگوزەرێت دەسەڵاتگەریەکی سیاسی رووت و تاڵان و بڕۆی ئابووریە و ئاکامەکەی جگە لە هەرەسی سیاسی و ئابووری شتێکی تر نیە.
دواهەمین هۆشداری چەند بڕیارێکی دادگای فیدراڵیە کە پەردەی لەسەر سیما و ناوەڕۆکی سیاسی و ئابووری دزێوی ئەم مۆدێلە لە دەسەڵات هەڵداوەتەوە.
بەدیاریکراوی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و پێکهات و یاساکەی لەبری شۆکی سیاسی و گەڕانەوە و بادانەوە و تێهەڵچوونەوە و مامەڵەکردن لەگەڵیدا بە لۆجیکی سیاسی-حوکمڕانی، پارتی و یەکێتی و لایەنە سیاسیەکانی تر، خراپتر لە جاران، بە لۆجیکی دەسەڵاتگەری رووت مامەڵەیان لەگەڵدا کرد. هەموو ئەو لایەنانە بۆ جارێکی تریش سەلماندیان لەسەر یەک سفرە و خوانن، هەڵگری هەمان لۆجیکی دەسەڵاتخوازین و لێی دەربازنەبوون.
لەبری ئەوەی خوێندنەوەیەک بکرێت بۆ ئەو بڕیارەی دەرچووە وەک پەیامێکی سیاسی گشتی و جۆرە هۆشداریەک بۆ پێویستی هاوژیانی سیاسی و یاسایی لەعێراقی نوێدا، کۆی هێزە سیاسیەکان بەوانیشەوە کە دژە-پارتین، بەجۆرێک وەک بڕیارێک دژ بە دەسەڵاتی پارتی ڕاڤەیانکرد. لەکاتێکدا بەپێی لۆجیکی دەسەڵاتگەری رەخنە لە پارتی دەگرن و دەسەڵاتی زیاتریان بۆ خۆیان دەوێت، پارتیش بە پێی هەمان لۆجیک بەمافی خۆی زانیووە زۆرترین دەسەڵاتی هەبێت، هێندە دەسەلاتخوازیشە ئامادە نیە بستێک لە دەسەڵاتەکانی بدات بەوی تر چ جای بگات بە زۆنێک یان ناوچەیەک لە ناوچەکانی.
بەڵام ئەم لۆجیکی دەسەڵاتگەری و هێزە لەگەڵ یەکتر، وە لە بەرانبەر بە خەڵکدا چ ڕابردوو، چ ئێستایشی لەسەر بێت گەیشتووە بە کوێ؟ ئاکامەکەی ئەو شکستە گەورەیەیە کە بە بەرچاوی هەموانەوەیە و خۆیان ناکەن بە خاوەنی، ئەو دارو پەردووە ڕزیوەیە کە بەسەر خەڵکدا دەڕووخێت.
ئەوەی دەگوزەرێت لەپەیوەند بە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستانەوە تەنها سکانداڵێکی سیاسی تری دەسەڵاتگەری سیاسی رووتی پارتی و یەکێتی و هاوپەیمانەکانیانە و هیچی تر.
ئەم شێواز و فۆرمە لە دەسەڵاتدارێتی سیاسی و ئابووری کە بە زەبری ستەم و زۆرداری بەسەر خەڵکی کوردستاندا سەپێنراوە بەجۆرێک لەگەڵ دەسەڵاتی بەغداد و حکومەتی فیدراڵدا کەوتۆتە ناکۆکیەوە. ئەوەی تاکو ئێستا بەردەوامبووە بەهۆی دۆخێکی سیاسی و سەربازی تایبەت و نائاساییەوە بووە کە بەرەو تەواوبوون و ئاوابوون دەچێت. لەسایەی ئەو دۆخەی پێشوودا دەسەڵاتدارانی هەرێم زیاد لەپێویست پێیان ڕاکێشابوو، زیاد لەو دەسەڵاتانەی بەپێی دەستور هەیانبوو مومارەسەیان کردووە، گەمەیان بە یاسا و دەستوور و ئاوری شەڕی تائیفی و قەومی کردووە بۆ دەسەلاتی سیاسی و ئابووری زیاتر.
لەبەرئەوەی ئەو قۆناغەی پێشوو بەسەرچووە، بۆیە ئەگەر هێشتا لە کوردستاندا ملنادەن بە حوکمڕانی سیاسی و دەستوری، هەردوو لایەن ناچارن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵدا پەنا بەرنەوە بەر دەستوور و گەمە یاساییەکان، ئەگەر بوار و گەمەیەک مابێتەوە دەبێت لەو چوارچێوەیەدا بیکەن و ئەنجامی بدەن.
لەناوخۆی کوردستانیشدا لەمێژە ئەم شێواز و مۆدێلە لە دەسەڵاتدارێتی پارتی و یەکێتی وەک ماک و جەوهەری هەردوو لایەن ناسێنراوە و مایەی ناڕەزایەتی و بەرەنگاری سیاسی بووە و رووی دزێو و ساختەبوونی دەرکەوتووە. لەبەرچاوی خەڵک ناونیشانە قەبە و زلەکانی حوکمدارێتی زیاتر لەهەموو کات وەک ناونیشانی رووکەش و بێ ناوەڕۆک بەرجەستەبووە، کاتێک سەرۆکی هەرێم سەربازێک و پێشمەرگەیەک و کارمەندێکی ئاسایشی لە زۆنی سەوزدا بۆ نەجوڵێت، وە بەپێچەوانەیشەوە ئەمەش بۆ جێگری هەمان سەرۆک هەر ڕاست بێت، ئەوکات قسەکردن لە حوکمڕانی سیاسی گشتی لە درۆیەکی سیاسی گەورە هیچی تر نیە. ئەم شێوەیە لە دەسەڵاتدارێتی، پەیوەندی بە حوکمڕانیەوە نیە، هەرچەند خۆیان دڵیان پێی خۆشە و لە خۆشەویستیدا ناویان ناوە حکومەتی هەرێمی کوردستان، وە یان دوژمنانی خەڵکی کوردستانیش بۆ ناشرینکردن و ئەتککردن و شکستپێهێنانی پێیان خۆشە بەو ناوەوە بانگیان بکەن. فەرشی سووری راخراوی ئێران و تورکیا و ووڵاتانی بەناو هاوپەیمان بۆ پێشوازی کردن لێیان ئەوان ناکات بە حوکمڕان و ئەو پاڵپشتی و دڵسۆزی و ”دۆستایەتی”یەی ئەوان مەبەست لێی خنکاندنی ژیانی سیاسیە لەم هەرێمەدا و هیچی تر.
هەڵبەت ئەوانەی لە ژیانی سیاسیدا تامەزرۆی دەسەلات و شەیدای لەقەب و هەیبەت و شکۆی گەورەن رێگایان لێ نەگیراوە. ئاساییە خۆیان بە ”سەرۆک” و ڕابەر و سەرکردەی مێژوویی بزانن و بانگەشەی ئەوە بکەن، یان پارتەکانیان وەک ئەو جۆرە کەسایەتیانە بیان ناسێنن، دەتوانن ”سەرۆک”ی پارتەکانی خۆیان بن، ئەشێ ئەوان بەو جۆرە پەروەردەکرابن و نەتوانین لۆمەی دەست و پێوەندەکانیشیان بکەین کاتێک بۆ ئاسمان بەرزیان دەکەنەوە و دەیانکەن بە خودان و تەنانەت خودای خۆیان، دەتوانین لەوە تێبگەین کە ئەندامەکانیش بەمجۆرە گۆش و پەروەردەکراون یان بەرژەوەندیان لەوەدایە وابکەن و خۆیان فریووبدەن، بەڵام نەتەوەیەک یان خەڵکی کوردستان لەم هەرێمەدا ئەم تائیفیەتە سیاسیەی پێویست نیە و لە زیان زیاتر هیچی تری پێناگەیەنێت.
خۆشبەختانە خەڵکی ئەم دەڤەرە سەرۆک پەرست و دیکتاتۆر دۆست نیە. ئەو قوربانیەکی گەورەی دەستی بەعس بووە کە سەری زمان و بنی زمانی ”سەرۆکی مێژوویی” و پارتی ڕابەر و جەنگ و قارەمانێتی ساختە بووە. مێژووی ڕابردووی رەشی ئێمە هیچی نەکردبێت خەڵکی ئێمەی گەیاندووە بەم روناکیە، تینووی کردووە بۆ ئازادی و ژیانێکی سیاسی ئازاد و دیموکراسیەکی راستەقینە.
بەڵام بەپێچەوانەی ئەم چاوەڕوانی و رێچکە سیاسیەی زۆرینەی خەڵکەوە ژیانی سیاسی لە کوردستاندا، زیاتر بەرەو دەسەڵاتگەری ئاراستە دەکرێت، سەرجەم پارتە دەسەلاتدارەکان و ئەو پارتانەش کە خۆیان بە ئۆپۆزسیۆن ناساندووە زیاتر ملیان ناوە بەرەو تاکڕەوی سیاسی، وەک دەسەڵاتی نەریتی خۆیان رێکخستووە کە پشتی بە هەوا و هەوەسی سەرۆکەکان بەستووە نەک باوەڕ و دەنگ و هەڵبژاردنی ئەندامەکان یان تەنانەت پەیڕەوی ناوخۆکانیان.
بەڵام ئەو کەمینە سیاسیەی لە کوردستاندا دەسەڵاتی سیاسی بەدەستەوەیە چۆن تەماشای خۆی دەکات و وێنەکانی خۆی لەسەر لم دەنەخشێنێت، تەواو جیاوازە لەو وێنە بەردینەیەی زۆرینەی خەڵک بۆی تاشیون، کەتیایدا بەشێوەی جیاواز وەک کەمینەیەکی سیاسی نەشیاو، قۆرخکار، دەسەڵاتگەر و ستەمکار و چاوچنۆک و قازانجپەرست، بازرگان و …. وێناکراون. لە وێستگەی سیاسی جیاوازدا خەڵکی کوردستان ئەمەی دەربڕیووە، وەک بڕیار و ئەکتی سیاسی جۆراوجۆر لە ناڕەزایەتی، گاڵتە و داشۆرین، شەرمەزارکردن، خۆپیشاندان و خۆرێکخستنی جیاوازدا نمایشیان کردووە.
بەدیاریکراوی لاوان و گەنجانی ئەم دەڤەرە، ماتەووزەیەکی گەورەن بۆ بەرەنگاری و دژایەتی ستەمکاری سیاسی لە کوردستاندا. کاتێک زۆرینەی خەڵکی ئەم هەرێمە دەبینن جگە لە قۆرخکردنی بڕیار و دەسەڵاتگەری لەبەرزترین و باڵاترین ئاستەکاندا و سپاردنی بە کەسایەتی یەکەمی پارتەکان و ئەندامانی بنەماڵەکانیان، لەهەموو جومگە و بڕگەیەکی سیاسی تری ئەم کۆمەلگایەدا هێزێکی ئاسایش و کۆمیتە و لقێکی حزبی وەک هێزێکی سەرکوت و داپڵۆسێنەر بەسەر سەری خەڵکەوە ڕاوەستاوە و رێگای بڕیاردان و خۆرێکخستن وبەشداریان لە ژیانی سیاسیدا لێدەگیرێت، بۆیە سادەترین بەرپەرچدانەوە بەرەنگاربوونەوەی ستەمکاری سیاسی و نمایشکردنێتی لە ئەکت و کردەوەی سیاسی جۆربەجۆردا.
لە ساڵی ١٩٥٨ دا دوای رووخانی حوکمی پاشایەتی عێراق لە قەسری رحابی مەلەکی یەکەمین شت کە سەرنجی گەنجێکی وەک مسعود بارزانی ڕاکێشابوو ئەو دروشمە بوو کە لەوێ نوسرا بوو ”زوڵم و ستەم تاسەر نیە (الظلم لايدوم)٥. گەنجانی ئەم هەرێمەش لەم دیدگایەوە بۆ هەرێمی کوردستان دەڕوانن و دروشمی لەو جۆرە بەرزدەکەنەوە. لانی کەم لە دوای تیرۆری ”سەردەشت عوسمان”ەوە پەیامی گەنجان و لاوان بە شێوەی جۆراوجۆر بە گوێی ئەم دەسەڵاتە گەیشتووە: بەڵێ حوکمتان بەردەوامە، بەڵام دڵنیا بن زوڵم و ستەمی ئێوە بەردەوام نابێت! رەنگە سبەی رۆژ لە سەر دیواری کۆشکەکانی دەباشان و سەری رەش هەمان دروشم بنوسنەوە.
ئەم دەسەڵاتدارێتیەی هەرێم ناتوانێت وەک دەسەڵاتێکی ستەمکارانە بەردەوام بێت. تەنها پەندە عەرەبیەکە ناڵێت ”الحكم يدوم، ولكن الظلم لايدوم”، کوردەکانیش ئەزموونێکی زۆریان هەیە لەگەڵ ستەمکاری وزۆرداریدا بۆیە پەندە کوردیە دەڵێت ”هەموو شت لە باریکی دەپسێت بەڵام زۆرداری لە ئەستووری”. لەماوەی ٣٣ ساڵی ڕابردوودا ئەم دەسەڵاتە سیاسیەی هەرێم تاهاتووە ئەستوور و ئەستوورتر بووە، لەزۆر روانگەوە بەرەو پسان رۆیشتووە یان کاتی پسانی تەواوەتی هاتووە. بەخواهیشت بێت یان بەزۆر ئەم شێوەیە لە دەسەڵاتدارێتی، بەخواستنی دێڕە شیعریەکانی فەزلی، رووی لەهەوراز نیە و سەرەلێژبووە و رووی لە دۆڵە.
پڕۆژەی سیاسی بۆ حوکمڕانی
دووەم ئەزموونی سیاسی کوردستانی باشوور لەنێوان بەرداشی ئێران و ئەمریکادا بەرەو هاڕینی زیاتر دەروات، دەسەڵاتگەری و ستەمکاری هەردوو حزب هۆکار و یارمەتیدەر بۆ ئەو کارە نەک رێگر بێت لەبەردەمیدا. هەرچەند پارتی و یەکێتی خەڵکی کوردستان لە هەرەسی دەسەڵاتی خۆیان دەترسێنن، بەڵام مێژووی ڕابردوو پێچەوانەکەی دەرخستووە، ئەو جۆرە هەرەسانە دومەڵە سیاسیەکان دەتەقێنێت و ژیانەوەی سیاسی گەورەتری بەدواوەیە.
کاتێک دەسەڵاتی شێخان و ماڵە شێخان پێش ١٠٠ ساڵ لەمەوپێش بەرەو ئاوابوون چوو، ژیانی سیاسی هەرێمی کوردستان نەک هەر پەکی نەکەوت و ئەو هەرەسە بچوکی نەکردەوە، بەڵکو رێگایەکی تری دۆزیەوە و چووە سەر ئاراستەی هاوژیانی سیاسی و زەمینە خۆشکردن بۆ گەشەکردنی هۆشیاری سیاسی و بەشداری زیاتری ژنان و سەرهەڵدانی چالاکی سیاسی جەماوەری و کۆمەڵەی سیاسی و مەدەنی شاریی لە چەشنی پارتی هیوا و هاوشێوەکانی. زۆربەی ژیانی سیاسی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم بەم رێچکە و ئاراستە تەندروستەدا رۆیشت.
لەئێستادا گلۆربوونەوەی ماڵباتی بارزانی و تاڵەبانی و گەیشتنی بە لوتکەی هەرەس لە ریفراندۆمی ساڵی ٢٠١٨ دا، بە دیاریکراوی دوای سەدەیەک لە هەرەسی یەکەمین ئەزموونی ئیدارەی کوردی، ئەشێت و پێویستە ببێت بە هاندەر و ئاراستەیەکی سیاسی نوێ بۆ حوکمڕانی سیاسی ئازاد و بەشداری سیاسی و دیموکراتی و مرۆیی لە ژیانی سیاسی ئەم دەڤەرەدا، وە چەند دەیە لە نیوەی دووەمی سەدەی بیست و یەک بەڕێچکەیەکی سیاسی جیاواز دەست پێبکەین.
ئەگەر ئەزموونی ئەو هێزانە هەرەسی هێناوە، زۆرینەی خەڵکی کوردستان لەڕووی ئەزموونی سیاسیەوە بەرەوپێشچوون و لە ژیانی سیاسی کۆمەڵگای کوردستاندا دەوڵەمەندتر و بە تەجروبەتر بوون، بەهۆی خەبات و تێکۆشانی زۆرەوە لە دەستووری ٢٠٠٥ دا و لە ژیانی سیاسی واقعیدا زۆر مافیان سەلمێنراوە و بەدەستهاتووە. ژیانی سیاسی ئەم کۆمەڵگایە بەجۆرێک گەشەی کردووە و رەهەندە سیاسی و جیهانیەکان لەسەری رەنگی داوەتەوە کە بووە بە هۆکارێک بۆ جیابوونەوەی زیاتری زۆرینەی خەڵک لەو کەمینە سیاسیەی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە و قۆرخیان کردووە، ئەو زۆرینەیە لە دۆڵێکن و کەمینەی دەسەڵاتداریش لە دۆڵێکی تر.
ئەگەر لە لۆجیکی دەسەڵاتگەری پارتی و یەکێتی دەربچین، ئەشێت بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی ببێت بە سەرەتای پرۆسەیەکی سیاسی نوێ، لانی کەمەکەی دەستپێکردنی کۆمەڵە هەنگاوێک بۆ حوکمڕانیەکی سیاسی و نیشتمانی نوێ، بۆ ئەوەی لەرووی سیاسیەوە هەمیشە نەگەڕێینەوە بۆ چوارگۆشەی یەکەم، وە پرۆسەیەک هەبێت بۆ دامەزراندنی حوکمڕانیەکی سیاسی نیشتمانی لە کوردستاندا.
تینووێتی خەڵک بۆ ئازادی و ژیانێکی سیاسی ئازاد و دیموکراسی مرۆیی و راستەقینە بنچینە و بناغە و سەکۆیەکی سیاسی بەهێزە تا لە ژیانی سیاسی ئەم کۆمەڵگایەدا کۆشک و تەلاری سیاسی گەورە لەسەری بونیاد بنرێت.
ئەزموونی رۆژئاوا تەمەنی زۆر لە ئەزموونی کوردستانی باشوور و هەرێمی کوردستان کەمترە بەڵام لەم تەمەنە کورتەشدا جگە لە دامەزراندنی حوکمڕانیەکی سیاسی خۆبەڕێوەبەر، چەندین دەق و پەیماننامەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و بەڵگەنامەی دەستووریان ئامادەکردووە و پەسەندیان کردووە تا ببێت بە بنەمای ئەو حوکمڕانیە.
لەمبارەیەوە پێویستە زۆر زیاتر بدوێین و مەلەفی ئەم پرۆژەیە بکەینەوە. تەنها وەک بەراییەک ئەوەندە دەڵێم کە هەنگاوەکانی حوکمڕانی سیاسی گشتی و مرۆیی، یان نیشتمانی و ئازاد بە بەهاکان و دەستور و پرەنسیبەکان و دیاریکردن و جیاکردنەوە و باڵانسکردنی دەسەڵاتەکان دەستپێدەکات، دروستکردنی پابەندی گشتی بە دەسەڵاتی گشتی لەسەروو پارتەکان و کەسەکان و لایەنەکانەوە، وە دواجار پەسەندکردنی هەموو ئەوانە لە ”گشتپرسی”دا بنەمایەکی جێگیر و درێژخایەن بۆ ئەو مەبەستانە خۆشدەکات.
پەراوێزەکان:
١- سەرەڕای بەرجەستەبوونەوەی رۆڵی دادگای فیدراڵی عێراق لە مەسەلە دەستوریەکاندا و رۆڵی سیاسی ئەو بۆ ڕاستکردنەوە و بەیاساییکردنی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، خودی دادگاکە بەپێی یاساکەی سەردەمی بریمەر درووستبووە و بەپێی دەستور پێکنەهاتووە، واتە لەڕووی پێکهاتەوە خۆی دەستووری نیە. ئەم دادگایە بەپێی یاسای ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠٠٥ دامەزراوە.
٢- کتێبی یادداشتەکانی رفیق حلمی
٣- دیوانی شکری فەزلی
٤- وەرگیراو لە کتێبی ”شاری سلێمانی: ململانێی گرووپە کۆمەڵایەتیەکان: ١٨٢٠-١٩٢٠
٥- گفتوگۆی مسعود بارزانی لەگەڵ رۆژنامەی (الشرق الاوسط) لە ١٩/٣/٢٠٢٣:
https://zagrosnews.net/ar/news/41241
