عدنان کریم/
(دەتوانیت بەشی یەکەمیش ڵێرەوە بیخوێنیتەوە)
١٩٩١ ساڵێکی زێڕین بوو بۆ بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد و بەتایبەتیش بۆ هەردوو هێزی سەرەکیی پێکهێنەری ئەم بزووتنەوە سیاسیە کە بریتین لە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان.
دوو هێزی ناوبراو، دوای تێکشکانیان لە قۆناغی پاش شەڕی عێراق و ئێران لەلایەن ڕژێمی ناوەندیی بەغداوە و لەکاتێکدا هێشتا ئێران هیچ ڕێکەوتنێکی سیاسیی لەگەڵ ڕژێمی عێراقدا گرێ نەدابوو، وەکوو هەمیشە کەمپنشینیان کردەوە بە پیشە ولە ئێران نیشتەجێبوون.
حکوومەتی ئێران وەکوو هێزێکی چەکداری یەدەك هەردوولا و پاشماوەی هێزە چەکدارەکانیانی لە ئێران گلدایەوە و بۆ ڕۆژی پێویست دەستی لێبەرنەدان و داڵدەی دان. دواتر و بۆ دروستکردنی پاڵەپەستۆ بۆ سەر عێراق، ڕژێمی کۆماری ئیسلامی دوو هێزی ناوبراو و هەموو لایەنە سیاسی و چەکدارەکانی تری لەژێر ناوی ( بەرەی کوردستانی ) دا کۆکردەوە و درێغی نەکرد لە پاڵپشتی کردنیان بە چەك و پارە.
لاوازیی حکوومەتی عێراق و هەڵگیرسانی ڕاپەڕین هەلێکی مێژویی زێڕینی بۆ ئەم هێزانە ڕەخساند. هێزەکانی بزووتنەوەی ناسیونالیستیی چەکدار و بەرەی کوردستانی لەهێزێکی پەراوێزخراوی کەمپنشینی زەلیل وئاوارە و ژێرچەپۆکی سوپای پاسدارانەوە، بوون بەدەسەڵاتدار و هێزی فەرمانڕەوای کوردستان.
ئاستی نزمی هۆشیاریی سیاسیی خەڵك و نەبوونی بەدیلێکی بەهێزی سیاسی لەناوخۆ جگە لە ناڕۆشنی و ڕوئیای ناواقیعی و ئایدیۆلۆجیگەریی بزووتنەوەی چەپی ئەوکات و بەهێزیی بیر و عەقڵیەتی کوردایەتی لەناو خەڵك و یادگاریە خوێناویەکانی چەند ساڵ لەوەوپێشی جینۆساید و ئەنفال و کیمیابارانی بەعس، لەپاڵ دیماگۆجیەتی هێزە قەومیەکان و زۆر هۆکاری تر؛ زەمینەیان بۆ پارتی و یەکێتی خۆشکرد کە ئەمجار بە یەکگرتوویی دەسەڵات و نفووزی سیاسیی وڵات دابەشبکەن.
لەناو زەلکاوی خیانەتکاری و شەڕی ناوخۆ و تاڵانکردنی سامانی سەروژێری خاکی کوردستان و مفاوەزات و پەیوەندیی بەردەوام لەگەڵ ڕژێم و دەزگا سیخوڕیەکانی تا ڕۆژانی ڕووخانی و هێنانی لەشکری بەعس و سوپای پاسداران بۆ کوردستان بۆ تەسفیە حیسابی نێوان خۆیان و شەڕی گومرك و ئاودیوکردنی هەرچی ساختاری ئابووری کوردستان هەیە تا ئەگا بە داخستنی پەرلەمانەکەیان و کردنی بە سەنگەر لەشەڕی ناوخۆدا….، تا ئەڵقەکانی دواتری ئابووریی بەناو سەربەخۆ و دابەشکردنی وڵات بەسەر زۆنێکی ژێر هەیمەنەی تورکیا و یەکێکی ئێران و دەسەڵاتی مافیاگەریی هەردوو خێزانی بارزانی و تاڵەبانی؛ لەناو ئەو زەلکاوەدا لاشەی گیانەلاوی ناسیونالیزمی بێگیانی کوردی کەوتۆتە سەرئاوی بۆگەنی ئەو مێژووە.
مێژوویەك کە هیچ شت ناتوانێ ڕووی دزێو و ڕوخساری سەراپا پڕ لە درۆ و چەواشەکاریی پاکژ بکاتەوە.
مێژووی ٣٢ ساڵی دەسەڵاتی ئەم هێزانە شتێك گرێی ناداتەوە بە ئاوات و هەوڵی خەڵکی کوردستانی عێراق بۆ بەدیهێنانی یەکسانی لەعێراق و پاکتاوکردنی پاشماوەکانی دەیان ساڵەی ستەمی نەتەوایەتی و لەولاشەوە بونیاتنانی سیستمێکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی کە خۆشبژیوی و ئازادی و یەکسانی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی و پێشکەوتن و ئاشتی تیایدا بەرقەرار بێت.
ئەمڕۆ ئیتر بەهەموو مانایەك ناوەڕۆکی پووچ و ڕسوای ئەو بزووتنەوەیە دەرکەوتووە بەڵام بە نرخی لەدەستدانی هەلی مێژوویی گەورە و سەرهەڵدانی کۆمەڵگایەکی هەلاهەلای پڕ لە ناکۆکی و جیاوازیی چینایەتیی قووڵ و دواکەوتوویی و بووژانەوەی هەرچی ڕەسم و یاسا و نەریتی کۆن و داڕزاوە.
هێزەکانی بزووتنەوەی ناسیونالیستی و لەپێشیانەوە پارتی و یەکێتی وەکوو سووکان بەدەست و ئەندازیاری ئەو پرۆژە ٣٢ ساڵیەی تاڵان و بڕۆی سامانی وڵات و زەوتکردنی دەسەڵاتی سیاسی بە زۆر و تەزویر و گێڕانەوەی کوردستانی عێراق بۆ دەیان ساڵ لەمەوپێش، لێپرسراوی یەکەمی ئەم سیناریۆ و ڕۆژگارە ڕەشەن کە تاکی کورد و گەلی کوردستان تێی کەوتوون.
شایانی وتنە، گەرچی یەکێتی و پارتی هێزی یەکەمی ئەم قۆناغە ڕەشە و ئاندازیاری ئەم سیناریۆی شکست و ناکامی و هەژاری و پاشەکشە گەورە و مێژووییەن لەکوردستاندا بە پشتگیریی هێزە پەراوێزکەوتووەکانی تری هەمان بزووتنەوە، بەڵام ئەو هێزە بچووکانەی وەکوو گۆڕان و هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی کوردستانیش ڕۆڵی کاریگەریان بوو لە هاوپەیمانی و شەراکەت و ڕێخۆشکردن و بەشداری لە مێژووی ڕابووردوودا چ وەکوو شەریکی ڕاستەوخۆ لەدەسەڵات و چ بە گێڕانی ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆنێکی فریودەر و خاوکەرەوە و بەنج لێدەری هەوڵ و خەون و خەباتی خەڵك دژ بەم دەسەڵاتە بەدرێژایی ئەو مێژووە.
بەو مانایە ئیتر بزووتنەوەی بەناو ( کوردایەتی ) و گشت هێزەکانی نەك بەشێك نین و نەبوون لە هێزگەلی چارەسەر و بونیاتنانەوە و پێشکەوتن و گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی وڵات، نەك هێزی بنیاتنەری کۆمەڵگای کوردستانی نەبوون بۆ هاتنەسەرشانۆی گەشە و پێشکەوتن لەپاڵ گەلان و وڵاتانی سەرکەوتوو لەو بوارانەدا، بەڵکوو خۆیان بوون بە جێگرەوەی هێزە داکیرکەر و چەوسێنەر و دوژمنەکانی کورد و هەمان ڕۆڵیان گێڕاوە، بەڵام لە ژێر ناونیشانێکی کوردی و کوردستانیدا و هیچی تر.
گەر بەراوردێکی بار وگوزەرانی خەڵك لەڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتیەوە وەکوو دوو بواری گرنگی ژیانی مرۆڤ بکەین لەگەڵ باورودۆخی سەردەمی ڕژیمی بەعس، ئەوجا پووچی و ناوەڕۆکی دواکەوتووانەی ڕۆڵی یەکێتی و پارتی وناوەڕۆکی ستراتیجی ٣٢ ساڵەی ئەوانمان بۆ دەرئەکەوێ.
لەژێردەسەڵاتیدارەتیی بەعسدا، گەرچی تا ئاستی جینۆساید وسیاسەتی قڕکردنی بەکۆمەڵ دەرهەق بە خەڵکی کوردستان درێغیی نەکرد، بەڵام ئیستیقراری گوزەران و مووچە و خزمەتگوزاریە کۆمەڵایەتیەکانی وەکوو کارەبا و سووتەمەنی و پەروەردە و تەندروستی و بازاڕ و ڕێگە و بان و هاتووچۆ و …، تاد، چ لە ساڵانی تا ناوەڕاستی هەشتاکان و تەنانەت لە سەردەمی شەڕ لەگەڵ ئێرانیشدا، لەڕووی چۆنایەتی و چەندایەتیشەوە دابینکراو ترو لەبەردەست تربوو و بەبێ جیاوازی و دەردەسەری و بەپێی سیستم و ڕێوشوێنی ئیداریی سادە بۆ هاووڵاتیی عێراق بەکوردستانیشەوە. بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی ( کوردی ) و ( کوردستانی ) دا هەموو ئەو بوارانە سەرەوژێربوونەوە و بژێو و خزمەتگوزاری و هەموو سێکتەرەکانی ژیان بوون بە بارمتە لای حیزب و بنەماڵە و تاقمێکی ئۆلیگارشیی دەسەڵاتدار و سەرمایەدار و بزنسمانی لەدایکبوو لە مناڵدانی سیستمی گەندەڵی حیزبی کوردیدا.
گەر بەراوردەکە لە ڕوویەکی تریشەوە بکەین دیسانەوە ئاستی ڕووکەش و ڕووی سووك و قەزەم بوونی پرۆژەی دەوڵەتداری و دەسەڵاتی ناسیونالیزمی کوردیمان لە کوردستانی عێراقدا بۆ دەرئەکەوێت.
لەم عێراقەی خۆماندا، هێزەکانی بزووتنەوەی ناسیونالیستیی عەرەبی و نیشتیمانیی عێراق لە ١٤ی تەمووزی ١٩٥٨ دا سەربەخۆیی سیاسیان بۆ عێراق بەدەست هاورد. ئەو هێز و بزووتنەوانە کە دەسەڵاتی سیاسیان گرتە دەست وەکوو عبدالکریم قاسم و هاوپەیمانەکانی، قەومیە عروبیەکان لە ١٩٦٣ – ١٩٦٨ ، بەعسیەکان ١٩٦٨ – ٢٠٠٣، سەرباری سەپاندنی سیستمی تاك حیزبی و دیکتاتۆری لە زۆرترین ئەو ماوەیەدا، بەڵام لەبواری گەشەی ئابووری و بونیاتنانی وڵات و ژێرخانی ئابووریی زەبەلاح و گەشەی قەڵەمباز لە بوارەکانی خوێندن و پەروەردە و ئاو و کارەبا و مووچە و تەندروستی و ڕێگە بان و گەیاندن و یاسای بیمەی کۆمەڵایەتی وتەندروستی و خوێندنی باڵا و سیستمی دامەزراندن ودەیان بواری خزمەتگوزاری و یاسای مۆدرین، کۆمەڵگایان بە دەیان هەنگاو بردە پێش و تا ئاستێکی بەرز ژیانی ئابووری و کۆمەڵایەتیان کرد بە مۆدێلێکی مۆدرین گەرچی ئەو پرۆسە و پرۆژە ستراتیجیە زەبەلاحەی مۆدێرنەکردنی وڵات هاوشان نەبوو لەگەڵ دیموکراتیزەکردنی ژیانی سیاسی و ئازادیی تاکی عێراقیدا.
لەبەرانبەر ئەو پرۆژە مۆدیرنزمە هەمەلایەنەی ناسیونالیسمی عەرەبیی عێراقی لە ١٩٥٨ – ٢٠٠٣دا، کە بەسەریەکەوە ئەکاتە ٤٥ ساڵ وسەرباری شەڕێکی هەشت ساڵەی وێرانکەر لەگەڵ ئێران و هەردوو شەڕی ١٩٩١ و ٢٠٠٣، ئەبینین حکوومەتی دەسەڵاتداری هەرێم ، نەك لانی کەمی پرۆژەیەکی ستراتیجیی نەبووە بۆ بونیاتنانەوەی سەرخان و ژێرخانی وڵات بەڵکوو لە بارودۆخێکی زۆر لەبارتردا بۆ بووژانەوە و گەشەی ئابووری و کۆمەڵایەتیی کوردستان، دەسەڵاتی ناوبراو هەرچی لە قۆناغی پێش ١٩٩١ یش بەجێمابوو کردی بە قوربانیی سیاسەتی چەوتی خۆی وهەموو سێکتەرەکانی ژیانی خزمەت و ژێرخان و بوارەکانی پەروەردە و خوێندن و دامەزراندن و بەڕێوەبردن و تەندروستی ومووچە و ڕێگەوبان و بە کورتی هەرچی پێویستیەکانی لانی کەمی ژیانی ئاسایی هەیە کەوتۆتە بەر مەترسی داتەپین و هەرەس بەهەموو کاریگەریە هەمەلایەنەکانیەوە بۆسەر تاکی هاووڵاتی.
بۆ داهاتوو:کام ستراتیج؟
هەر ئەکت و هەڵسووڕانێکی سیاسی گەر پەیڕەوی نەکات لە ستراتیج و قیبلەنمایەكی ڕێنیشاندەر، کە پشتی بەستبێ بە ڕوئیایەکی فکریی ڕۆشن، جگەهەڵزنان و خوڵانەوە بەدەوری خۆ، ئەنجامێکی تری نابێت.
لەلایەکی تریشەوە پیویستە ستراتیجیی سیاسی، پێی لەناو تایبەتمەندیی کۆمەڵ و ئاڵۆزی و کێشەکانیدا بێت واتە لەواقعیاتەکانی شوێن و کاتی خۆیەوە هەڵسێت.
جگە لەوەش ستراتیجیی، گەرچی پێویستی بە فکر و ئایدیۆلۆجی و پارادایمە تیۆریەکانە بۆ مەحکەمکردنی شیکردنەوە وخوێندنەوە و تێگەیشتن لە بابەتەکەی کە بریتیە لە خودی کۆمەڵگا و سیستمی مەوجود، بەڵام ئایدیۆلۆجیگەری و دۆگماتیزمی تیۆری ڕێونکەر و گومڕاکەرترین ڕێگرن بۆ دەسگەیشتن بە ڕێی ڕاستی ستراتیجی ئاڵوگۆڕی سیاسی و کۆمەڵایەتیی ڕاستەقینە.
لەمڕۆی جیهانی هاوچەرخدا، ناتوانرێت بەبێ پێداگریی تەواو لەسەر ڕەهەندی جیهانی و ژینگەی جیهانیی ئاڵوگۆڕە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان، مەسەلەی فۆرمۆلەکردنی ستراتیجیەکی شۆڕشگێڕ و ڕادیکال بهێنرێتە بەرباس. دیمەنی سیاسی و کۆمەڵایەتیی کوردستان و عێراق بەتایبەتی، لەسایەی ئەو هاوکێشە جیهانی و ناوچەییەدا، قابیلی دەرك و خوێندنەوەیەکی دروستە.
سەرەتا پێویستە پێداگری لەسەر ئەوە بکەین کە لە ئێستادا چیتر ناوەڕۆکی بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتیی هەرێمی کوردستان درێژە و ڕەنگدانەوەی تەفاعولاتی مەسەلەی نەتەوایەتیی کورد و ستەمی نەتەوەیی لەلایەن حکوومەتی ناوەندیەوە نیە گەرچی هێشتا هەندێك لەپاشماوەکانی ئەو مەسەلەیە بەچارەنەکراوی مابنەوە. ئەوە ناوەڕۆکی ناکۆکیی ئێستای کۆمەڵگای کوردستان پێکناهێنێت بەڵکوو پێداگری لەسەری، جگە لە خولیای توێژگەلێکی ڕۆشنبیری ئالوودە بە بیروباوەڕێکی سەتحیی ناسیونالیستی یا توێژێکی کەمی خەڵکی ئەسیری سۆزێکی کاڵولرچی نەتەوەیی،بەڵام لەناوەڕۆکدا ئەوە هەوڵێکی سیاسیە لەلایەن دەسەڵاتەوە بۆ پەردەپۆشکردنی ناکۆکیی ڕاستەقینەی نێوان بەرەی دەسەڵات و بەرەی خەڵکی چەوساوەی کوردستان لەلایەن هەمان دەسەڵاتەوە.
ستراتیجی باڵی نەتەوەیی لەناو کورددا، گەیشت بە ئامانجی خۆی و لە ١٩٩١ بەدواوە هێزی دەسەڵاتدارە لە کوردستانی عێراقدا. ئەوەی ٣٢ ساڵە خەڵکی کوردستان لەسێبەریدا ئەژین، مۆدێلی سیاسی و دەسەڵاتدارەتیی بزووتنەوەی ناسراو بە کوردایەتیە. ئەو ستراتیجیە قۆناغی تێپەڕی و بەبنبەست گەیشتووە. ئەمڕۆ ناکۆکیە قووڵەکانی ئەو ستراتیجیە و سروشتی چەواشەکارانەی بەتەواوی دەرکەوتووە.
هێشتنەوەی گەلی کورد لەژێر چەتری “مەسەلەی” کورد و بەکارهێنانی چارەنووسی ناوچە جێناکۆکەکان و کێشەکانی تری حکوومەتی هەرێم لەگەڵ ناوەند، بیانوو و پلانێکن لەم قۆناغەدا کە حکوومەتی هەرێم بەکاری دەهێنێت بۆ هێشتنەوەی هەموو خەڵکی کوردستان لەژێر هەژموونی سیاسی و ئایدیۆلۆجیی خۆیدا. بانگەوازی یەکڕیزیی گەلی کورد و هێزە سیاسیەکانی و ڕێکخستنەوەی ناو ماڵی کورد، شیعاری ئێستای حکوومەتی هەرێمە بۆ شاردنەوەی ئەو قڵشتە قووڵەی نێوان خەڵک و دەسەڵات و شاردنەوەی ئەو بنبەستەی باسمان کرد. هەوڵێکە بۆ بێدەنگکردنی خەڵك و دەسبەرداربوونیان لە ماف و داخوازیەکانیان. پینەکردنی قەیرانەکانی دەسەڵاتە کە ناوەڕۆکەکەی بریتیە لە تێپەڕینی خەڵک لە قۆناغی کوردایەتی و هەموو شیعارە فریودەرەکانی ئەم دەسەڵاتە و هەموو تاقمی سیاسیی کوردایەتی.
هەموو هێزە سیاسیەکانی بزووتنەوەی ناسیونالیستیی کورد لەبەرەیەکی هاوبەشدا، لەسایەی پاڵپشتی هەندێ دەوڵەتی ڕۆژئاوادا، و بەزۆرترین ئیمکاناتەوە، بەرنامەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریی خۆیان خستەکار و ئەم مۆدێلەی لێبەرهەم هات کە ئێستا ئەیبینین. چاوەڕوانیی لەوە زیاتر لە هێز وسەرانی کوردایەتیی سەر گۆڕەپانی هەرێمی کوردستان وەهمێکە کە باجەکەی بۆ خەڵك جگە لە درێژەدان بەو هەموو نەهامەتیانەی ئێستایان، لەژێر ناو و بیانووی جۆراوجۆری دەسەڵاتدا، شتێکی تر نیە.
بارودۆخی سێ دەیەی ڕابووردووی کوردستان، بەهەموو تاڵی و چەرمەسەریەکانی خەڵکەوە سەرچاوەکەی ئەگەڕێتەوە بۆ پیادەکردنی ستراتیج و سیستمی بزووتنەوەی کوردایەتی نەك شکستی ئەو بزووتنەوەیە لە پیادەکردنی بەرنامەکانی.
دەسەڵاتدارەتیی ئەم بزووتنەوەیە و حیزبە سیاسیەکانی، شێوازی جۆراوجۆری گرتۆتە بەر. چی دوو ئیدارەیی و چی حکوومەتی هاوبەشی هەرێمی کوردستان، چی پێش ٢٠٠٣ و چی پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس، چی حکوومەتی تەنها پارتی و یەکێتی یا حکوومەتی بنکە فراوانیان بەهاوپەیمانی لەگەڵ هێزە ئیسلامیەکان و گۆڕان، نەیتوانیوە ئامانجە سەرەتاییەکانی خەڵك بەدی بێنێت.
پێش و پاش بەرهەمهێنانی نەوت و دەسکەوتە زەبەلاحەکانی بەناو ” ئابووریی سەربەخۆ ” و پارەی بە لێشاوی حکوومەتی ناوەند بۆ هەرێم، ژیان و گوزەرانی خەڵك ئاڵوگۆڕی بەسەردا نەهات بەڵکوو تا هاتووە خراپتر بووە.
حکوومەتی هەرێم لە ڕۆژی دامەزراندنیەوە لە ساڵی ١٩٩٢، هیچیەك لە کێشە بنەڕەتیەکانی کوردستانی چارەسەرنەکرد بەڵکوو چەندین کێشەی ترێشی خستەسەریان و قووڵتریشی کردنەوە.
ئەوە هاوکێشە سیاسیەی کە ئێمە لەئێستادا و لەم قۆناغەدا لەگەڵی ڕووبەڕووین ئاکامی سیاسەت و ستراتیجیی بزووتنەوەی سیاسی چەکداری نەتەوەیی کورد و دەسەڵاتدارەتیی چەوسێنەرانەی ئەوان لەلایەك و هەوڵی زۆرینەی گەلی کورد و خەڵکی کوردستانە بەگشتی بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیی هاوچەرخ کە تیایدا ئاڵای یەکسانی وئاشتی و دادپەروەری و ئازادی و دیموکراسی بشەکێتەوە.
لەلایەکی تریشەوە کۆمەڵگای کوردستان لە ٣٠ ساڵی ڕابووردوودا لەهەموو بوارەکاندا ئاڵوگۆڕی زۆری بەسەردا هاتووە.
هەرێمی کوردستان سەرزەمینێکی شاریی تەواوە. بەریەککەوتنی لەگەڵ جیهانی سەردەمدا زۆر بەهێزە. ڕەوت و بیروباوەڕەکانی سەردەم بەهەموو باڵەکانیەوە تیایدا لە تەفاعولدان. بەئابووری وکەلتووری دونیای گڵۆبالەوە گرێدراوە. جیاوازیی چینایەتیی زەق و کەلێنی کۆمەڵایەتیی قووڵ لە پەیکەری ئەم وڵاتەدا دروست بوون. ژنان سەرباری جیاکاریەکی جێندەریی ڕوون لەبەرانبەریان، پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی فراوانیان هەیە. بیروباوەڕە جۆراوجۆرەکان لەململانێدا و ناکۆکیەکانیان بەڕوونی دیارە. ڕەوتی مۆدرین و ژیانخوازی و ئایندەویست و بونیاتنەر لەگەڵ ڕەوتی کۆنەپارێزی هەڵگری کەلتووری پێش مۆدیرنیزم لە ململانێدان. سامانی کۆمەڵایەتی لای توێژێکی تازە هەڵتۆقیو لەپەنای حیزبی سیاسیی دەسەڵاتداردا کەڵەکە بووە و لەولاشەوە زۆرینەی ڕەهای خەڵکەکەی کەمترین بەشیان لەو سامانە بەرئەکەوێت. ئاستی خویندن و زانست لەناو خەڵکدا، هیچ نەبێ لەڕووی چەندایەتیەوە، لەچاو سێ دەیە لەمەوپێش، چۆتە ئاستێکی بەرزتر.
بەکورتی کوردستان ئەو هەریمە دابڕاو لەجیهانەی هەشتاکان نیە کە فاشیزمی بەعس هەموو میکانیزمەکانی جووڵە و داینامیزمی گەشەکردنی لەقەفەزی دیکتاتۆریەتدا یەخسیر کردبوو. لەولاشەوە دیکتاتۆریەتی ئەوکات هەمیشە گیانی یەکڕیزیی نەتەوەیی لەناو کورددا بەهێز ئەکرد و سەرەنجام هێزە ناسیونالیستەکان سوودمەندی یەکەم بوون لێی.
کرانەوەی کۆمەڵگا و فەزای کراوەی فکری و کۆمەڵایەتیی ئێستا، عەقڵی ناسیونالیستی و ئەرگۆمێنتەکانی ئەخاتە ژێر پرسیاری گەورەوە. کوردستانی عێراقی هاوچەرخ، لەڕووی پایەی ماددی و مەوزووعیەوە، خاوەنی پۆتانشێڵی گەشە و ئاڵوگۆڕ و بونیاتنانی بەهێزە. ئاستی خواست و ئارەزووی خەڵك بۆ ژیانێکی شایستەتر زۆر بەرزە. کایەکانی هونەر و ڕۆشنبیری و ئەدەب و میدیا لەجەرگەی ئەو ململانێیانەدا دەرگیرن و تەفاعول ئەکەن. سۆسیال میدیای هاوچەرخ میکانیزمێکی بەهێزی بۆ بەیەکادانی ڕەوتە کەلتووری و ڕۆشنبیری و سیاسیەکان ڕەخساندووە. ئەوانە و دەیان دیاردە و بواری نوێ و هاوچەرخی تر بەشێکن لە پانۆرامایەکی تری پانوپۆڕ و ڕەنگاوڕەنگی ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی ئەمرۆی ئەو سەرزەمینەی کە پێی ئەڵێن هەرێمی کوردستانی عێراق.
هێزی سیاسیی دەسەڵاتدار و حیزبی سیاسیی بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردی لە کوردستاندا، نەك خاوەنی ستراتیجێك نەبوون بۆ گەشە و قووڵکردنەوە و بەرەوپێشبردنی ئەو ڕەوەند و ئاراستە کەلتووری و سیاسی و کۆمەڵایەتیانە، ئاراستەیەك کە تینووی ئازادی و خۆشگوزەرانی و یەکسانی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی و بەهرەمەندبوونی هەموو تاکەکانی ولاتە لەسامان و ئابووریەکەیان بەیەکسانی، بەڵکوو ستراتیجیی بزووتنەوە کوردایەتی ڕێك ڕۆڵی خەفەکردن و چەپاندن و کوشتن و ڕێگرتن لەو شەپۆلی ژیاندۆستی وڕەوتی بونیاتنان و ئازادی ویستیە بووە.
بەرنامە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکانی دەسەڵات لە سێ دەیەی ڕابووردوودا بە ئاراستەی قووڵکردنەوەی جیاوازیی چینایەتی و بونیاتنانی ئابووریەکی مافیایی بووە کە نەك ئاوڕی نەداوەتەوە لە دامەزراندنی ژێرخانی پێویست بۆ گەشە و بونیاتنانی ئابووریەکی بەهێز و گەشەی بەرهەمهێنانی کۆمەڵایەتی بە ئاراستەیەك کە عەدالەتی کۆمەڵایەتی و خۆشبژیوی خەڵک بکات بە ناوەڕۆکی خۆی بەڵکوو برسی کردنی خەڵک و داتەپاندنی ژێرخانی لەوەوپێش و کەرتەکانی خزمەتگوزاریی خەڵكی کردووە بە ئامانجی خۆی کە تەنها توێژێکی کلیپتۆکراسی و ئۆلیگارشیی دەوروبەری حیزب و خانەوادەکانی دەسەڵات لێی بەهرەمەند بوون.
بارودۆخی سەختی ژیان و گوزەرانی خەڵکی کوردستان ئاکامی ڕاستەوخۆی میکانیزمی خۆبەخۆی کارکردنی بازاڕی ئازاد و ئابووری نیە، بەڵکوو بەرهەمی نەهج و بەرنامەی دەسەڵاتی کوردیە بۆ ڕووتاندنەوەی خەڵك لەچوارچیوەی ئابووریی مافیایی و گەندەڵی و ڕاوڕووتدا.
هەژاری و باری سەختی گوزەرانی خەڵک و داتەپینی کەرتەکانی خزمەتگوزاری هۆیەکەی ناگەڕێتەوە بۆ کوردبوونی ئەوان چونکە بەشێکی کورد، لەپەنای ئەوان و لەڕێی چەوساندنەوەی ئەوانەوە، لەخۆشترین بارودۆخدا ئەژین. ئەو بارودۆخە لەلایەن هێزێکی دەرەکیی ” دژە کورد ” ەوە نەسەپاوە بەسەر ئەواند، بەڵکوو ئەوە ئاکامی ڕاستەوخۆ وبەرنامەداڕێژراوی ڕێبازی سیاسی و ئابووریی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حیزبە دەسەڵاتدارەکانیەتی.
دەسەڵات لەئاستی عێراقدا پەیڕەوی لە ڕیبازی نەتەوەپەرستی و شۆفێنیەت ئەکات. ئامانجیان لەوەدا ئەوەیە کە خۆیان لەژێرباری لێپرسراوەتی لەچەوساندنەوەی خەڵکی کوردستان و شکستی دەسەڵاتەکایان، قوتار بکەن و تاوانەکانی خۆیان بخەنە ئەستۆی ئەو حکوومەتەی ناوەند کە خۆیان لە ڕۆژی یەکەمەوە شەریک و هاوپەیمانی لایەنە پێکهێنەرەکانین.
لەمڕۆدا خەسڵەتی سەرەکیی کۆمەڵگای کوردستان بریتیە لە بوونی دەسەڵاتێکی کلیپتۆکراسی و ئۆلیگارشی کە زۆربەی زۆری خەڵکی کرێکار و جوتیار و زەحمەتکێش و لاوان و ژنان و توێژە ناوەنجیەکانی کۆمەڵگای کوردستان بە تووندترین شێوە و بەمیکانیزمێکی سیستماتیك و بەرنامەداڕێژراو ئەچەوسینێتەوە.
حکوومەتی هەرێم و پەرلەمانی کوردستان و هاوپەیمانیی حیزبە سیاسیە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم ئامراز و دەزگا سەرەکیەکانی بەڕێوبردنی ئەم سیستمە ئابووری- کۆمەڵایەتیەن. جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و سەربەخۆیی سیستمی قەزایی و ڕۆڵی پەرلەمان وەکوو دەزگای چاودێر بەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە، وەهم و درۆیەکی گەورە زیاتر هیچ نین.
بیروباوەڕی ناسیونالیستی و کوردایەتی و نەتەوەپەرستی چەتری ئایدیۆلۆجین بۆ شاردنەوەی ناوەڕۆکی چەوسێنەرانەی ئەو سیستمەی باسمان کرد. بیری کوردایەتی و یەکماڵی و یەک ئامانجیی هەموو کورد، کە گووتاری فەرمیی حکوومەتی هەرێم و لایەنەکانی بەشدار تیایدا پێکدێنێت، شتێك نیە جگە لە دەزگا و کارخانەیەکی بەرهەمهێنانی فریو و چەواشەکاریی مرۆڤی کورد و تاکی هاووڵاتیی کوردستان و شاردنەوەی ئەو جیاوازیە قووڵەی نێوان ئەو دووبەرەیە وڕەوایەتیدان پێیان.
لەڕاستیدا کوردبوون شتێکە و کوردایەتی شتێکی تر.
لەمڕۆدا کوردبوون لە هەرێمی کوردستاندا، وەکوو شوناسێکی کەلتووری و سیاسی و دیاردەیەکی مێژوویی و سەردەم بریتیە لەبەرجەستەبوونەوەی سیفەتی هاووڵاتیبوون لەچوارچێوەی جوگرافیای سیاسیی کوردستاندا، دیاردە و شوناسێکی کەلتووری و یاسایی و حقوقیە کە ماف و داخوازی و ئامانج لەبوارەکانی یاسایی و ئیداری و سیستمی حوکمڕانیدا بەدوای خۆیدا دێنێت. بەمانا مۆدرینەکەی، لەم سەرزەمینەدا، پەیمانێکی کۆمەڵایەتیە لە نێوان دەسەڵات و تاکی هاوڵاتیدا جا هەرجۆرە دەسەڵاتێك بێت.
بەڵام کوردایەتی وەکوو عروبە و پان تورکیزم و پان ئێرانی، مەقوولە و چەمکێکی ئایدیۆلۆجی و سیاسیە کە لەگەڵ گەورەبوونی تەماحەکانی هێزێکی سیاسی و حیزبیی دیاریکراوی چینە دەولەمەند و باڵادەستەکانی ناو کۆمەڵگای ئێمە هاتۆتە ناو فەرهەنگ و ژیانی سیاسیمانەوە. ئەم بیروباوەڕە لەگەڵ سەرهەڵدانی مرۆڤی کورددا پەیدانەبووە. تێکەڵ کردنی چەمکی کورد بوون و کوردایەتی هاوکات وهاوتایە لەگەڵ مێژووی سەرهەڵدان و گەشەی تمووحاتی هێزەکانی وەکوو پارتی و یەکێتی لە کوردستانی خۆماندا.
جگە لەوەش، بۆ ناسیونالیزمی کورد، تەوزیفکردنی چەوسانەوەی گەلی کورد لەلایەن ڕژیمە نەتەوەپەرستیە عروبیەکانی عێراقەوە، و ئیستغلالکردنی خەباتی گەلی کورد لەو بوارەدا، بەبێ شیعاری کوردایەتی و تێکەڵکردنی ئەو دوو دیاردە جیاوازە کارێکی سەخت و زەحمەت ئەبوو بۆ ئەو هێزە سیاسی و حیزبانە.
لەپاڵ ئەوەش و لەکاتێکدا کە ئەمڕۆ لەدونیا وناوچەکەشدا هەرچی زیاتر زەمینە ئەڕەخسێ بۆ سەرهەڵدانی کەلتوورێکی ئینسان میحوەری و باڵادەستیی بەرژەوەندی و کەلتوور و لێکتێگەیشتنی هاوبەش لەنێوان گەلانی دونیادا، کەلتوور و بیرێك کە گشت کۆسپ و دیوارە ئایدیۆلۆجیە تەسکەکان تێکئەشکێنێت کە بناغەیان لەسەر جیاکاری و شۆفینیزمی نەتەوەیی و ئاینی و ڕەگەزی دامەزرابێ کە ساڵەهای ساڵ ڕێخۆشکەری شەڕ و کوشتار و ڕکابەری و ململانێی خوێناوی بوون، ئا لەوکاتەدا بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی کوردستانی عێراق هەرچی زیاتر بەئاراستەی ڕاستڕەوی و کۆنەپارێزی و دنەدانی ڕکابەری نەتەوەیی و شۆفێنیەت هەنگاو هەڵئەگرێت.
پێویستە لەبواری فکر و سیاسەتدا، تاکی کورد و جەماوەری خەڵکی کوردستان، ئەو ڕاستیە بزانن کە ڕزگاری و سەرفرازیان لەم قۆناغەدا لەگرەوەی ئەوەدایە ئەوە هەزم بکەن کە ئەمڕۆ ئەوە دەسەڵاتی کوردیە بەهەموو ماناکانیەوە کە ئەوان ئەچەوسێنێتەوە و ئەوە هەنگاوی یەکەمە بۆ تێپەڕین بەرەوە دامەزراندنی دەسەڵات و سیستمی دڵخوازی خۆیان.
بەمانایەکی تر، ئەبێ زۆرینەی خەڵك لەو ڕاستیە تێبگەن کە ناوەڕۆکی قەیرانی ئێستا لەهەرێمی کوردستان و سەرچاوەی ئەم بارودۆخە ناهەموارەی هەرێم بریتیە لە ناکۆکیی نێوان زۆربەی جەماوەری چەوساوەی کورد لەلایەك و دەسەڵاتێکی ستەمکار و تاقمێکی ئۆلیگارشیی چەوسێنەر لەلایەکی ترەوە.
پێشمەرجی ڕزگاری گەلی کورد و تاکی کوردستانی لەگرەوەی خۆڕزگارکردندایە لەو گرێ کوێرەیەی نەتەوەپەرستی و ناسیونالیزم کە ئەمڕۆ کاریگەرترین چەکە بەدەستی مشتێك خانەوادە و هێزی سیاسیەوە بۆ چەوساندنەوەی ئەوان و هەڵڵووشینی سەروەت و سامانی وڵاتەکەیان.
سەرەکیترین پێوانە بۆ هەڵسەنگاندنی سیستمی سیاسیی وڵات بریتیە لەوەی تاچەند هاوڵاتی و خەڵك لەسەنتەری دەسەڵاتدا کاریگەریان هەیە و هەنگاو و بڕیارە گەورە و بچووکەکانی دەسەڵاتی سیاسی چەند لەخزمەتی ژیان و گوزەران و ئازادی و سەرفرازی ئەودان.
گەلی کورد خەباتی بۆ ئەوەنەکرد کە دوژمنە ستەمکارە عروبیە ڕەگەزپەرستەکەی بگۆڕێت بە دەسەڵاتێکی چەوسێنەر و خوێنمژی کوردی و کوردستانی. ئازادی و یەکسانی و ئاشتی و خۆشبژیوی و دیموکراسی بەشی دانەبڕاوی ئاوات و خەباتی خەڵکی کوردستان بوون لە پرۆسەی دەیان ساڵ ململانێیان لەگەڵ ڕژێمی نەتەوەپەرستی بەعسدا. واتە خەبات و تێکۆشانێك بوو بۆ لابردنی کۆتەکانی چەوسانەوەی نەتەوەیی ولەجێی ئەویش بنیاتنانی نیشتیمانێك کە ئازادی و یەکسانی و گەشە و پێشکەوتن و عەدالەتی کۆمەڵایەتی و بەهرەمەندبوونی یەکسان لەسامانی وڵات بە فراوانترین شێوە تیا بەرقەرار بێت. بەو مانایە گەلی کورد ئەو هەموو قوربانیەی بۆ ئەوە نەدا کە حکوومەتێکی سەرتاپا گەندەڵ و مشەخۆر و چەوسێنەر بێنێتەسەرکار تەنها لەبەر ئەوەی بەڕیوەبەران و سەرۆكی سیستمەکە کوردن.
لەڕاستیدا هێزە سیاسیە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان خەونی ئازادی و سەرفرازیی مرۆڤی کوردیان زیندەبەچاڵ کرد.
لەئاستی گشتیی عێراقیشدا، بزووتنەوەی نەتەوەپەرستی کورد و حیزبەکانی، نەك هیچ ڕۆڵێکیان نەگێڕاو بەئاراستەی قووڵکردنەوەی ئازادی و دیموکراسی و جێخستنی نەریتەکانی پێکەوە ژیان و تووڕدانی شۆفینیزم، بەڵکوو بەپێچەوانەوە لەڕێی هاوپەیمانی وهاوکاری لەگەڵ ڕاستڕەوترین لایەنە سیاسیەکانی ناو بزووتنەوەی نەتەوەیی عەرەبی و ئیسلامیەوە، هەموو ئەو فرسەتانەیان لە هێزە ئازادیخوازە عێراقیەکان و تاکی عێراقی بە بنبەست گەیاند کە ئەتوانرا لەدوای ڕووخانی بەعسەوە بەئاراستەی بەرپاکردنی حکوومەتی هاووڵاتی و سیستمێکی مەدەنی و دیموکراتدا بخرێنەکار.
جگە لەوەش خەون و سیناریۆی چاکسازی و ڕیفۆرمی دەسەڵاتی لەسەرکار بە تاقیکردنەوە و بەڵگە بوو بەبڵقی سەرئاو و بگرە هێزێکی وەکوو بزووتنەوەی گۆڕانیش کە بەونیازە دامەزرا، بەهۆی نەبونی ڕوئیایەکی ڕۆشن و ڕەوشی پۆپۆلیستیی بیر و سیاسەتەوە لای ئەوان، خۆشیان بوون بە هاوکاری دەسەڵات بۆ چەوساندنەوەی زیاتری خەڵك.
تەنها ڕێگەی چاکسازیی ڕاستەقینە، گوشاری هێزی سەربەخۆ و ڕێکخراوی خەڵك خۆیەتی کە لە پرۆسەی خەباتی ستراتیجیی خۆیدا بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتی خۆشگوزەران و ئازادی هاووڵاتی، قۆناغ بە قۆناغ داواکاریەکانی خۆی بەسەر دەسەڵاتداراندا ئەسەپێنێت.
لەبەرانبەردا حکوومەتی هاوڵاتی ناونیشانی گشتیی ئەو ستراتیج و مۆدێلەیە کە ئەمڕۆ بۆ کوردستانی عێراق پێویستە.
داینەمۆی ئەم قۆناغەی پرۆسەی ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە کوردستاندا مەسەلەی کورد نیە.
ئەڵقەی سەرەکیی لە زنجیرەی خەباتی خەڵکی کوردستاندا بەپێچەوانەوە بریتیە لە تێکۆشان بۆ بەرپاکردنی سیستمێکی سیاسیی دیموکراسی بەڕەهەندێکی قووڵی کۆمەڵایەتی، کە گەشەی ئابووری و کار و خۆشگوزەرانی و ئاڵوگۆڕی قووڵی کۆمەڵایەتی بەقازانجی زۆرینەی چینەکانی خوارەوەی پلەبەندیی کۆمەڵایەتی، دابین بکات.
دەوڵەتی سیکیولاری مەدەنیی هاووڵاتی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی کە هەڵقوڵاوی ویست و هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی هاووڵاتیان بێت، لەسەنتەری ئەو سیستەمەدا ڕاوەستاوە. سیستمێکی نیشتیمانیی ناناوەندی و دیموکراتیك کە پایە و بنکەکانی لەدەسەڵاتە خۆجێیەکانەوە دەسپێئەکات و نوێنەرانی دەسەڵاتی سەرتاسەری و باڵای وڵاتیش لە کۆی نوێنەرانی ئەو دەسەڵاتە خۆجێیانەوە پێکدێت.
دەوڵەت لەسایەی ئەو سیستمەدا لێپرسراوەتیی حقوقی و مەعنەویی ڕاستەوخۆی هەیە لەبەرانبەر کۆمەڵدا.
هاوبەشیی کۆمەڵایەتی و هاوپشتیی تاکە ئازادەکانی کۆمەڵ، نەك پیاهەڵپژان ودنەدان و پێکدادانی هەمیشەیی کۆڵەکەیەکی سەرەکیی ئەو سیستمەیە.
سیستم و دەوڵەتێکی لەوجۆرە نەك لەسایەی ئەم حکوومەت و دەسەڵاتەی ئێستادا مەحاڵە بێتەدی بەڵکوو ڕێك لەگرەوی جێگرتنەوەی ئەم دەسەڵاتەی ئێستایە بە مۆدێلێکی لەوچەشنە. ئەوە گرنگترین پێشمەرجی هەنگاونانە ڕووەو بەپەکردنی ئەو سیستم و مۆدێلی دەسەڵاتە.
گۆڕینی ڕادیکالی کۆمەڵایەتی تەنها بەگۆڕینی دەسەڵاتێك و حکوومەتێك و تەنانەت دەوڵەتێك بۆ یەکێکی تر لەوانە نایاتەدی.
کێشەی سەرەکی یاخود شاکێشەی کۆمەڵگای ئێمە خۆی حەشارداوە لە ئاڵۆزیی پەیوەندیی لاسەنگ و شێواوی نێوان کۆمەڵگا وەکوو دیاردەیەکی گشتی بەهەموو پێکهاتە ئاڵۆزەکانیەوە لەگەڵ دەزگای دەوڵەتدا. بایەخی بابەتی ستراتیج لەبنەڕەتدا لەوەدا خۆی ئەنوێنێت ئەو پەیوەندیە بەئاراستەی لاسەنگ کردنی تەرازووەکە بە قازانجی کۆمەڵ بگۆڕێت.
ئۆسۆریتاریانیزم – Authoritarianism ( دەوڵەتگەرایی یا دەسەڵاتخوازی ) کۆمەڵگا و تاکەکانی خەفە و دیل ئەکات لەپێناوی بەرژەوەندیی کەمینەیەکدا کە دەسەڵاتی سیاسیان بەدەستە. بەواتایەکی تر سیستمی ناوبراو لە جیاتی تەقاندنەوەی وگەشەپێدانی تواناکان و خەلاقیەتی تاکەکان و هێزە سارەوەکانی کۆمەڵگا، ئەو هێزانە ڕووبەڕووی چەپاندن و سەرکوت و بێناوڕۆککردن ئەکاتەوە. سیاسەت بەگشیتترین مانا لەچوارچێوەی ئەو سیستمەدا یانی قەبەکردنی دیوارەکانی دەسەڵات وشێوازەکانی دەستاودەسکردنی لەنێوان توێژەکانی هەمان چین و تاقم و لەبەرانبەردا، لاوازکردنی ڕۆڵی مرۆڤی ئازاد و ژیانی کۆمەڵایەتی بەهەموو میکانیزمە زیندووەکانیەوە.
لەبەرانبەر ئەو چەمکی دەوڵەتساڵاری و دەسەڵایخوازیەدا زۆر جار لەکایەی سیاسیدا سەرمان ئەتەقێ بە چەدین چەشن و مۆدێلی کە بەڕواڵەت لەیەك جیان بەڵام مێژوو سەڵماندی لە جیایی ماهەویان نیە. مۆدێلی دیموکراسیی سەرمایەداریی ڕۆژئاوایی لەبەرانبەر دەوڵەتانی بەرهەمهاتوو لە بزووتنەوەی ڕزگاریی نیشتیمانیی جیهانی سێیەم. دەوڵەتی تۆتالیتاریستی سۆسیالیستیی بەهەموو مۆدێلەکانیەوە. دەوڵەتی فاشیزستی و نازیستیی لە هەریەك لە ئیتاڵیا و ئەڵمانیا. هەموو ئەوانە، سەرباری جیاوازیی زۆریان، یەك کاراکتەری هاوبەش کۆیانی ئەکردەوە: ڕۆڵی بەهێز و بڕیاردەری یەکلاکەرەوەی دەوڵەت و دەسگای دەسەڵاتدارەتی لەبەرانبەر بەڕۆڵی ملکەچی کۆمەڵگا و هاووڵاتی و تاکی کۆمەڵگا.
عێراق و کوردستان لەدوای ٢٠٠٣
ڕووخانی بەعس لە ٢٠٠٣ دا گورزێکی کاریگەری وەشاند لە پەیکەری دەوڵەتی تۆتالیتاری لەعێراقدا. ئەوەی لەو قۆناغەدا ڕوویدا تەنها ڕووخانی دەسەڵاتی حیزب و ڕژێمێك نەبوو. بەعس چی بەهۆی تایبەتمەندیە زاتیەکانیەوە وەکوو نیزامێکی تۆتالیتاری، و چی بەهۆی باکگراوندی مێژوویی خودی دەوڵەت لەگشتیترین ئاستدا لەعێراق، هەموو سیستمی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووریی وڵاتی لەخۆیدا هەڵلووشی بوو. هەر لەگەڵ ڕووخانی دەزگا دەسەڵاتدارەکانی لەسەرەوە لەلایەن هێزەکانی ئەمریکاوە، سەرجەم بونیادی سیاسی و ئابووری و ئیداریی ولات هەرەسی هێنا. ئەو کرانەوە سیاسیەی کە بەدوای ئەو ئاڵوگۆڕە قووڵەدا ڕووی لە عێراق کرد تا ئێستاش درێژەی هەیە. ئێستاش دەولەت بەمانا کلاسیکیەکەی لەعێراقدا دانەمەزراوەتەوە و هێشتا لەم ڕووەوە ئەم وڵاتە بەقۆناغی گوزەری پاش ڕووخانی بەعسدا تێپەڕئەبێت.
ئەو بارودۆخە بوار و پشکی مانۆر و هەڵسووڕان لە پانتایی سیستمدا فراوانتر ئەکا و ڕێگەخۆش ئەکا بۆ چالاکبوونەوەی ئۆرگانە جیاوازەکانی کۆمەڵگا و بەتایبەتیش کۆمەڵگای مەدەنی و سەندیکا و میدیا و ڕای گشتی و حیزب و ڕێکخراوە هەمەجۆرەکان. هەموو هێزە کۆمەڵایەتیە خەفەکراوەکانی ٣ دەیەی ڕابووردوو بێدار ئەبنەوە و بۆ ڕۆڵی خۆیان ئەگەڕێن لە عێراقی نوێدا.
مەبەستمان لە سیستم بریتیە لە هەموو ئەو ڕایەڵ و پۆ و تۆڕ و نەسیجە کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی وڕێکخراوەیی و نۆرمە ئەخلاقیانە کە وەکوو ژێرخانێك وان بۆ عەقڵی سیاسییی باو و زاڵ یا دژە باو. هێز و ئۆرگانێکی پەلهاوێژ بۆ ناو هەموو سووچ و قوژبنەکانی ژیانی تاک و کۆمەڵگا.
ئەو ناکۆکیەی نێوان لاوازی و ناپایەداریی دەوڵەت وەکوو ئامرازی ڕاستەوخۆی دەسەڵاتداری لەسەرەوە لەگەڵ فراوانبوونەوەی ڕەهەندەکانی بواری سیستم تاسەر نامێنێتەوە و ئەبێ سەرەنجام بەقازانجی لایەکیان و هەژموونی بەسەرئەوی تردا بشکێتەوە. واتە ئەم بارودۆخە لەبەردەم دوو ئەگەردایە:
١/ یا دەوڵەتی سەنتەرگەرا وسیستمی سەرۆکایەتی و خاوەن دەسەڵاتی فراوان و بەهێز جێی ئەم قۆناغە گوزەرە ئەگرێتەوە.
٢/ یا بەهۆی خەبات و فشاری ئەو بکەرە کۆمەڵایەتیانەی کە ڕووخانی بەعس ئازادی کردن لەگەڵ ئەو هێزە نوێ و چالاکەی نەوەی دوای ڕووخان، دەوڵەتێکی جۆرایەتیی نوێ بەو خەسڵەتانەوە دێنە ئاراوە کە لەخزمەتی هاووڵاتیدا بن و باری پەیوەندیی لاسەنگی مێژوویی دەوڵەت و کۆمەڵگا لە عێراقدا لەبەرژەوەندی کۆمەڵ و بنکەی هەرەمی کۆمەڵی عێراق یەکلابکەنەوە.
پێشمەرجی هەرە سەرەکیی ئەو سیناریۆیەی دووەم لە عێراقی دەرەوەی کوردستاندا، بریتیە لە تێپەڕین بەسەر دوو کۆسپی گەورەدا:
یەکەم: تایفەگەری و کێشەی سوونە و شیعە.
دووەم: بازدان بەسەر کەلاوەکانی نەتەوەپەرستیی عەرەبیدا کە هێشتا گیانی تیا ماوە.
تائەو جییەی بەکوردستان هەڵئەگەڕێتەوە، لەبەر زۆر هۆکار، پرۆسەی ڕووخانی بەعس و ئاکامەکانی قۆناغی یەکەمی( تا ٢٠١٤ ) بەقازانجی پتەوکردنی جێگەی دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم و بەتایبەتی پارتی شکایەوە چی لەئاستی ناوخۆی کوردستان چی لەهاوکێشەی عێراقدا.
جگە لەوەش، سەرباری ڕۆڵێکی مێژوویی زۆر نێگەتیڤ کە دەسەڵاتی کوردی گێڕای بەئاراستەی دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عێراقی دوای ڕووخان لەسەرپایەی سێکوچکەی سوونی- شیعی – کورد، دەسەڵاتی ناوبراو ، کەوتە هەوڵێکی بێپەروا لە دوو بواردا:
یەکەم: قووڵکردنەوەی قەیرانی حکوومەتە یەك لەدوای یەکەکانی ٢٠٠٣-٢٠١٤ ی عێراق و فووکردنە ئاگری تایفیەت و کێشەی مەزهەبی وتیرۆر کە سەرتاپای عێراقی عەرەبیی گڕتێبەردابوو بەو مەبەستەی لەو ڕێگایانەوە حکوومەتی عێراقی لاوازتر بکات و بواری ئارامی و جێگیری و ئاشتی لێهەڵبگیرێت و مەرجەکانی خۆی بەسەردابسەپێنێت.
لەو قۆناغەدا حکوومەتی هەرێم توانی پایەکانی خۆی پتەوتر بکاتەوە و یەکدەستریش لەڕێی هاوپەیمانی لەگەڵ یەکێتی و هێزە ئیسلامیەکانەوە بچێتە بواری گەمەیەکی قێزەون کە خۆی دەبینیەوە لەئاگر خۆشکردنی کێشەی سوونە و شیعە کە تیرۆریزم تەنها یەکێك لە ئاکامەکانی بوو.
پارتی بەتایبەتی ولەگەڵ سەرهەڵدانی بەرهەمهێنانی فراوانی نەوت لە هەرێم و قۆزتنەوەی ئەزمەکانی عێراق و نەپەرژانی دەسەڵاتی ناوەند، گەورەترین کەمپەینی دزی و تاڵانی و ئیبتیزازی ئەنجامدا و توانی ١٧٪ پشکی بوجە بسەپێنێ بەسەر ناوەند بێئەوەی لەناوخۆی کوردستاندا شتێك هەبێ بەناوی بوجەوە و چارەنووسی ئەو بەشە بودجەیە دیار بێت جگە لە دابەشکردنی بە ڕێژەی ٥٣٪ بۆ پارتی و ٤٧٪ بۆ یەکێتی.
لەکاتێکدا چاری مەسەلەی کورد لە عێراقی دوای سەددامدا پێویستی بە فەزای کرانەوە و تەبایی و گفتوگۆ و ئارامی و ئاسایش و ساڕێژکردنەوەی برینەکان بوو و لەسەردەمێکدا کە دەستووری ٢٠٠٥ هەمیشەیی عێراق زۆربەی مافەکانی کوردی سەلماندبوو، دەسەڵاتدارەتیی هەرێم بەپێچەوانەوە گرەوی لەسەر خۆشکردنی ئاگری فیتنەی سوونە و شیعە ئەکرد بێئەوەی بیر لەوە بکاتەوە کە ئەو ڕێگەیە مەسەلەی کورد بەدناو وئاڵۆزتر ئەکا و بگرە خۆشیان دوور نابن لە پریشکی ئەو ئاگرە.
دووەم: لەدرێژەی سیاسەتی پێشوودا دەسەڵات لەکوردستاندا ئەیەویست پەیامێکی ڕاستەوخۆش لەناوخۆی کوردستاندا بگەیەنێت بەخەڵك کە گەر ئەوان و دەسەڵاتی ( ڕەشید !!)ی ئەوان نەبێت، ئەو ئاگرەی ناوەڕاست و خوارووی عێراق ئەسووتێنێت، ڕووئەکاتە ناوماڵی کوردیش لە کوردستاندا.
دەسەڵات بەوجۆرە ئەیتوانی خەڵك لەژێر هەیمەنە وچەتری داڕزاوی حکوومەتەکەیدا بهێڵێتەوە و نەك هەر ئەوەش گەورەترین تاڵان و گەندەڵیی سازماندراو ئەنجام بدات و بەدێوەزمەی تیرۆر و گەورەترین کوشتاری سوونی – شیعی لە مێژووی تازەی عێراقدا، خەڵك ناچار بکات سوود لە کرانەوەی دوای ڕووخانی بەعس و فرسەتە پۆزەتیڤەکانی نەبیینن لە ترسی مۆتەکەی قەیرانی گەورەی عێراق کە پارتی لەڕێی هاندانی هەردوو لایەنی سوونی و شیعی لەدژی یەك ئاگرەکەی خۆشتر ئەکرد.
ئەو سیاسەتەی پارتی و شوێنکەوتنی لەلایەن یەکێتیەوە لەبەرانبەر نرخی ڕازیبوون بە دانی پۆستی سەرۆککۆمار و هەندێ بەشە دزی، جەماوەی کوردستانی بێبەش کرد لە ئیمکاناتێ زۆری مالی بۆ بووژانەوەی کوردستان وفرسەتێکی نوێ و هاوکێشەکانی کرانەوە و ڕەوینەوەی مۆتەکی دیکتاتۆریەتی ڕژێمی پێشوو.
لەم قۆناغەدا و لە مەتنی ئەو بارودۆخەدا کە باسم کرد، بەو گەمە قێزەونەی پارتی و سیناریۆ یەك لەدوای یەکەکانی، هەم توانی هەموو جومگەکانی دەسەڵات و ئابووری لەدەستی خۆیدا مۆنۆپۆل بکات و هەم پایەکانی دەسەڵاتدارەتیەکی قەبەی دژە خەڵکیی مەحکەم تر کرد و یەکێتی و گۆڕان و ئیسلامیەکانیش لەژێر چەتری پەرلەمان و دیکۆری هەڵبژاردندا ، هاوکاری بوون لە پاشەکشە بەخەڵك و مەحکەمکردنی پایەکانی ئەم سیستمە گەندەڵ و دژە خەڵکیە لە کوردستاندا.
دەسەڵاتدارەتیی هەرێم، لەسایەی هەژمونیی حیزبی ناسیونالیستیی کوردیدا، نەک نەیتوانی بەقازانجی سیستمێکی گەل-ویست سوود لە فیدرالیەت و دەستووری هەمیشەیی عێراق وەربگرێت، بەڵکوو ڕۆڵی سەرەکیی گێڕا لە شێواندن و گۆڕینی فیدرالیەت لە شێوازێکی شەراکەت لەبڕیاری سیاسیی خەڵکی کوردستان و چاری دەیان ساڵ ستەمی نەتەوەیی، بۆ دابەشکردنێکی قێزەونی پاوانخوازانەی دەسەڵات و هەژموونی و بەشبەشێنە و گەندەڵی و چەترێك بۆ دزی و تاڵانیی سامانی گشتیی وڵات.
