عدنان کریم/

ڕەنگبێ کەم چەمکی ئەنسرۆپۆلۆجی و فەرهەنگی هەبێ لە دونیای ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتیی کوردیدا هێندەی ( کوردبوون ) و ( کوردایەتی ) بووبێتن بەمایەی ئاڵۆزی و سەرلێشێوان بۆ مرۆڤی کورد بەهۆی نادیاریی ماهیەتی ئەو دوو چەمکە و ماناکانیانەوە.
ئەم دوو چەمکە، لە ئەقڵ و کەلتووری باو و نەریتیدا، بەچەشنێك تێکەڵکراون و پێکەوەشێلراون کە هیچ سنوور و جیاوازیەك لەمانا و مەدلوولیاندا نەهێڵراوەتەوە.
کاریگەریی هزری سیاسیی دونیای کوردی ڕۆڵی یەکەمی هەبووە لەوبوارەدا. ڕاست و چەپ، بەدوو ئاراستەی جیا و بەرانبەر بەیەکتر، ڕۆڵی سەرکیان بینیوە لەو پرۆسەی ئاڵۆزکردنەدا.
سەرەتا ولەچەرخی مودرینی دونیابینیی کوردیدا، سیاسەت وەکوو هێزێکی کۆمەڵایەتی هەموو کایەکانی جیهانبینیی کوردیی بەتووندی بەخۆوە شەتەکدا و پرۆسەی هەڵلوشینی جیهانی کەلتووریی بەهەموو کایەکانیەوە خستۆتە ژێرڕکێفی بێبەزەییانە و داپڵۆسێنەری خۆیەوە. باجارێ لەوەگەڕێین شێوازەکان و ناوەڕۆکی ئەو مۆدێلە لە سیاسەت چۆن بووە و پێکهێنەرەکانی چی بوون. ئەوەی لێرەدا بەڵگە نەویستە هەژموونی و هێزی باڵادەست و هەڵلووشێنەری سیاسەتە بەسەر سەرجەم ژیانی ڕۆشنبیری و کەلتووری و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگا و مرۆڤی کورددا.
کوردبوون وەکوو چەمکێکی کۆمەڵایەتی، ئەنسرۆپۆلۆجی و ڕۆشنبیری بەشێکە لە بوونی مرۆڤی کورد وەکوو تاکێکی کۆمەڵایەتی و هەروەها ئەندامی خانەوادەیەکی گەورەتری زمانی، جوگرافی، ڕۆشنبیریی هاوبەش کە لەپرۆسەیەکی مێژوویی دوورەوە شکڵی گرتووە و بەرجەستەبۆتەوە. تاکێك و بوونەوەرێك کە لەپرۆسەیەکی مێژووکردی واقیعیدا سەرهەڵئەدات و لەسەر پانتاییەکی جوگرافی، زمانی و کۆمەڵایەتیدا فۆرمێکی تایبەتی بەو ماهیەتەوە بەخۆوە ئەگرێت. ماهیەتێك کە بەتێپەڕبوونی کات و تائەگات بەسەردەمی مۆدیرنە تایبەتمەندیەکانی لە شکڵی گەلێکی سەربەخۆی نیشتەجێ لە پانتاییەکی جوگرافیی تایبەتدا ئەگیرسێتەوە و فۆرمێکی زمانەوانی وڕایەڵ و پۆ کەلتووری و ڕۆشنبیریەکانی ناوخۆی و تایبەتمەندیەکانی پێکەوە ئەبەستێتەوە و ئەیکات بەگرووپێکی ئەسنیکیی جیاواز لەناو گرووپەکانی تری سەردەمەکەیدا.
دیارە مرۆڤی کوردیش لەو پرۆسەیەدا، وەکوو هەموو مرۆڤەکانی سەر بە گرووپە ئەسنیکی و زمانەوانیەکانی تر، جگە لە خاڵ و ئەدگارە هاوبەشەکانی تری، وەکوو مرۆڤێکی سروشتکرد، لەچەشنی ئازادیخوازی و مرۆڤدۆستی و ئاشتیخوازی و ژینگە دۆستی و … تاد، بەپیی خەسڵەتە ناوخۆییە کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریەکانی، کۆمەڵێك تایبەتمەندیی جیاکەرەوە و لۆکاڵیی خۆی بۆ دروست ئەبێ کە بەپێی قۆناغە جیاوازەکانی مێژوو، و هەروەها بەپێی ئاڵوگۆڕەکانی ژینگە کۆمەڵایەتیەکەی وەکوو کوردێك و هەروەها ژینگەی کۆمەڵگاکانی دەوروبەر و جیهانی دەرەوەش، بەردەوام لە گۆڕان و پێشەوەچووندان.
گەر سەدان ساڵ لەمەوبەر بەهۆی پێکهاتەی سۆسیۆ- ئابووریی کوردستانەوە مرۆڤی کورد وابەستە بووبێ بە خێڵ و تیرەکانەوە و بەوهۆیەوە عەقڵێ خێڵ و تیرە و فیۆدالیزم بەگشتی بووبێت بەسەرچاوەی ڕەفتار و فەرهەنگ و ڕوئیا و دونیابینی و تێڕوانینی بۆ دیوی دەروە و ناوەوەی جیهانی خۆی و ئەوە بووبێت بە هێزی دیاریکەری شوناسی ئەو، بەڵام لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە ئەو ژێر خانە عەقڵی و ڕۆشنبیریە، بەهۆی پەلهاویشتنی دونیای مودرینی سەرمایەداریی و پەڕینەوەی بۆ ناو کۆمەڵگای ئێمە، گۆڕانی ڕیشەیی بەسەر سەرجەم ئەو بەهایانەدا دێت. ئیتر نەوەکانی مرۆڤی کوردی سەردەمی خێڵ و فیۆدالیزم ئەبن بە مرۆڤی سەردەمی دونیای ئابووری و کۆمەڵایەتیی سەردەم و سەرجەم ئەو پێشهاتە تازانەی ئەم جیهانە نوێیە لەگەڵ خۆیدا هێناویەتی.
پرۆسەی ئەو ئاڵوگۆڕە ساختاریە قووڵ و ڕیشەییانەی سەد ساڵی ڕابوردوو، بەهەموو ڕەهەندە لۆکاڵی و درەکیەکانیەوە، لەهەموو ڕووبەرە ئابووری و کۆمەڵایەتی و زانستی و سیاسی و فەرهەنگیە هەمەلایەن و ” ڕووخێنەر وبونیاتنەر ” ەکەیەوە، بەمانا ئەرێنی و نەرێنیەکانیانەوە، بوون بەو کارخانەیەی کە مرۆڤ و تاکی کوردی هاوچەرخیان بەرهەمهێناوە و فڕییانداوەتە ناو ئەو تۆڕی گێژاو و ئاڵۆزیە قووڵانەی سەدەی بیستویەکەوە.
مرۆڤێکی پڕ لەدڵەڕاوکێ، وەسواس، چەند ڕەهەند، گیرخواردوو لەناو تۆڕێك لە ئومێدی زۆر لەپاڵ بەربەستی زۆر، وەستاو لە دووڕیانی هاوکێشەکانی ئازادی و داگیرکاری و ئەڵقەکانی ستەم، ئەسیری دەستی ناکۆکیی نێوانی تاک – مرۆیی و ئەندامی گرووپێکی نەتەوەیی و گەلێکدا، وابەستە بە کۆمەڵگایەکی پڕ لەجیاوازیی چینایەتی و ستەمی ئابووری و هەڵاواردنی کۆمەڵایەتی، حەپەساو لە نێوان تۆڕی کەلتووریی کوردی و عەرەبی فارسی وتورکیدا، سیخناخ لە پرسیارە گەورە و قەبەکانی جیهانی سەردەم، ڕاوەستاو لەنێوان عەقڵ و دیاردە هەمەجۆرەکانی جیهانی بەسەرچوو و جیهانی پڕ لە چاوەڕوانیی ئایندە و دەیان تۆڕ و هێزی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی شارستانیی هاوچەرخدا.
ئەوانە و زۆری تر دەوری مرۆڤی کوردیان تەنیوە بە تۆڕێك لە ئاڵنگاری و فشار و هێزی ڕاکێشان و داکێشان و پالپێوەنەر.
سەرجەم ئەو دیاردە و هێزانە پێکهێنەری مرۆڤی کوردن، وەکوو تەنێکی ئەنسرۆپۆلۆجی، و قاڵبێکی هاوچەرخن کە ئەو تیایدا دەستەویەخەیە و ڕۆژانە خۆی تیا بەرهەمدێنێتەوە و شوناسی خۆی لەناو ئەو تۆڕی جەنجاڵیەدا ئەپدەیت ئەکاتەوە.

گەر تۆزێك لەوانە شۆڕتر ببینەوە مرۆڤی کورد لووتی ئەتەقێ بە کۆمەڵێك تۆڕی هێز و پەیوەندیی ڕاستەوخۆترەوە کە ئەو دیاردە گشتیانەی پێشوو لەم سەرزەمین و سەردەمە تایبەتەی ئەو تیایاندا بەرجەستەتر ئەبنەوە.
ئەو بەو خەسڵەتە مرۆییەی خۆیەوە ئەندامە لە خێزانێکی ئەسنیکیی گەورەتردا کە پێی ئەڵێن کورد. لە نیشتمان و سەرزەمینێکدا ئەژی بەناوی کوردستان. ئەم کوردستانە دابەشکراوە لەنێوان چوار وڵاتدا و هەربەشەیان جگە لە دەردە هاوبەشەکەیان دەرگیرە لەگەڵ تۆڕێك کێشە و ستەم و ئاڵنگاریی جیاواز. ئەم بەشیکە لە عێراقێك کە ساڵانێکی دوورودرێژ زۆرترین کوشت وبڕ و سیاسەتی تواندنەوەی نەتەوەیی بەسەردا تاقیکراوەتەوە. ڕاستە ئێستا لەو عێراقەدا کوردبوونەکەی مایەی ڕاونان نیە بەڵام داهاتووی ئەم وەکوو ئەندامی خێزانێکی گەورەتر کە کوردە نادیار وهەڵواسراوە. هەرێمەکەی کە بەرهەمی ساڵەها قوربانی ئەو و هاوچەشنەکانیەتی بووە بە مەیدانی تەراتێنی کۆەمەڵێکی گورگی تێرنەبووی ئەندامی خێزانە نەتەوەییەکەی خۆی. لەناو خۆڵەمێشی ئاگردانی ئەنفال و کیمیاباراندا وەکوو باڵندەی ئەفسانەیی قەقنەس هەڵساوەتەوە و ڕاپەڕینی کردووە بەڵام هەر زوو ” زڕبراکان ” ی خۆی بە ناوی کوردایەتیەوە ئەو خەونی ئازادیەیان لێزەوت کردووە و ئەم بووە بەتەماشاچی. نیوەی کۆچی کردووە بۆ وڵاتان و نیوەکەی تری لەبەر سکهەڵگوشین بەدەست حکوومەتە ” کوردی ” یەکەی زڕبراکانیەوە لەشەڕی مان و نەمانی ” براکوژی ” دایە لەپێناوی مووچە و چەند سەعات کارەبا و دەرمانی ئێکسپایەر. هەزاران ژنی بەناوی نامووسەوە لەلایەن ” بێنامووس ” ترین هاوزمانی خۆیەوە کۆمەڵکوژ کراون. لەشەڕی مان و نەمان دایە بۆ قووتی سادەی خۆی و مناڵەکانی. کۆمەڵگاکەی پەرت و داوەشاوە و دەرگیری دەها ناکۆکیە. لەبەر شەڕ بۆ ژیانی سەختی ڕۆژانەی نایپەرژێتە سەر شەڕ بۆ ئازادی و سەرفرازیی خۆی.
بەکورتیەکەی کوردبوونی مرۆڤی کورد لەپرۆسەیەکی پڕ لە جەنجاڵی و ناکۆکی و ململانێ و ئاڵۆزیدا، لە ژینگەیەکی ناوخۆیی پڕ لەبەربەستدا، چارەکی یەکەمی سەدەی بیستویەك ئەگوزەرێنێت بۆ ئەوەی مانا مرۆییە سەردەمیەکانی خۆی پیادە و بەرجەستە بکاتەوە.

کوردایەتی: میوانە نوێکەی کۆمەڵگای کوردی
کوردایەتی وەکوو چەمك و ئاماژەیەك بۆ بیروباوەڕێکی سیاسی لە بیستەکان و سیەکانی سەدەی بیستەوە لە کوردستانی عێراقدا دێتە ناو فەرهەنگی کوردەوە و پاشانیش ئەپەڕێتەوە بۆ کوردستانی ئێران. بەمانایەکی تر چەمکی کوردایەتی زۆر نوێترە لە چەمکی کورد یا کوردبوون. کوردبوون وەکوو شوناسێکی کۆمەڵایەتی و کەلتووریی سەربەخۆ و وەکوو چەمکێکی دونیای ڕۆشنبیریش لە کوردستاندا وهەروەها وەکوو ئاماژەیەك بۆ مرۆڤی کورد، زۆر لە مێژینەترە لە کوردایەتی.
ئەو ڕاستیە بۆ عەرەب و تورك و فارسیش درووستە.
کوردایەتی وەکوو ڤێرژنی کوردیی ناسیونالیزم بزووتنەوە و ڕەوتێکی هاوچەرخ و نوێی ناو ژیانی کۆمەڵایەتی – سیاسیی کۆمەڵگای کوردستانە. ئەم ڕەوتە وەکوو بەشێك لەکاریگەریەکانی مویرنیتە بە گشتی و سەرهەڵدانی ناسیونالیزم و بزووتنەوەی نەتەوەیی لەناو گەلانی دەوروبەری کورد بەتایبەتی ( عەرەب و تورك و فارس ) دێتە ناو جیهانی سیاسەت و هزری کۆمەڵگای کوردیەوە. جگە لەوەش کوردایەتی، بەکاریگەریی پرۆسەی درێژی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی تمووحاتی ناسیونالیزم لەڕۆژئاوا و دامەزراندنی دەوڵەتی نوێ لەسەر بناغەی نەتەوەیی، دێتە گڕوگاڵکردن و کۆپیکردنی ئەو ڕەوتە فکری و سیاسیە بەڵام ڕاستەوخۆتر لە نەتەوەکانی دەوروبەری کوردەوە ئاشنا ئەبێت پێیان.
بەپێچەوانەی کوردبوون وەکوو دیاردەیەکی مێژوویی – کۆمەڵایەتی، کوردایەتی پێش هەموو شتێك بیر ( فکر ) ە وەکوو هەموو باوەڕەکانی تری چەشنی سۆسیالیزم، کۆمۆنیزم، فاشیزم یا لیبرالیزم. جگە لەوە کوردبوون ڕەهەندێکی سۆسیۆ- کەلتووریی هەیە لەکاتێکدا کوردایەتی ڕەوتێکی سەییالی ناو دونیای فکر و سیاسەت یا ڕوونتر بیری سیاسیە ومۆرکێکی چینایەتیی ئاشکرای هەیە.
کوردبوون و کوردایەتی گەرچی لەیەك ژینگەی کۆمەڵایەتیدا پێکەوە و هاوتەریب لە جووڵەدان، بەڵام بەرکەوتن و کارلێکیان و جووڵەیان پشت ئەبەستێت بە پاڵپێوەنەر و یاسای جیاوازی و تەنانەت دژبەیەکیش.
کوردایەتی مرۆڤی کورد بەو هەموو زیندوێتیەوە وەکوو بوونەوەرێکی فرە ڕەهەندی سۆسیۆلۆجی و کەلتوورییەوە، بەو هەموو دونیای خەون و ئاوات و ڕوئیا تێکچرژاوەیەوە، کورت ئەکاتەوە لە ماشینێکی یەك لایەنەی ئایدیۆلۆجی – سیاسیی تاك ڕەهەنددا.
بیری ناسیونالیستیی کوردی کوردبوون کورت ئەکاتەوە لە جەنگاوەرێکی ڕادیکال و سەربازێکی گوێڕایەلی خەونە واقیعی و زۆرجار خەیاڵیەکانی بیری سەرکردە و سیاسەتوانی نوخبەی بزووتنەوەی سیاسیی چینی سەردەستی کۆمەڵگای کوردی.
لای ئەوان شکۆی گەورەی مرۆڤی کورد و هەوڵی ئەوان بۆ سەرفرازی و ئازادی لە ستەم لەسەریان وەکوو نەتەوەش کە بەشێکی بچووك و پریشکێکی ستەمێکی گەورەترە لەسەریان وەکوو تاك و توێژیێکی کۆمەڵایەتی، ئەخرێتە خزمەتی بەرهەمهێنانەوە و چەسپاندنی سەروەری و شکۆی توێژێکی سەرەوەی کۆمەڵگای کوردستانی بەسەر زۆرینەی هەمان کۆمەڵگادا.
لەجیهانێکدا کە مرۆڤ لە قۆناغی تیپەڕین لە دەمارگیریی نەتەوەیی و شوناسناسیی شار و ئەو جۆرە مایکرۆ شوناسانەدایە، ئەم ڕەوتە نەتەوەییەی حیزب و دەسەڵاتی کوردیی لای ئێمە تازە ئەگەڕیتەوە بۆ تۆخکردنەوەی شوناسەکان بۆ ئاستی خێڵ و تیرە وماڵبات و شار و ناوچەکان وەکوو ناکۆکی و دژبەیەکیەك لەگەڵ هەوڵ و ئاواتی بەشێکی خەڵکی ئەم وڵاتە بۆ موتوربەکردنی فەرهەنگی کوردی لەگەڵ فەرهەنگی دونیای سەردەم.
بۆ بەنجکردنی مێشکی مرۆڤی کوردیش، ئەفسانەسازان و قەڵەم بەدەستەکانی کوردایەتی، دەیان خورافە ئەهۆننەوە سەبارەت بە مێژووی دروستکراو و داستانی پڕسەروەری و قارەمانیەتیی بەتاڵ و شانامەی خێڵ و هۆز. ئەوان کۆمەڵگای کوردستان وەکوو ئۆردوگایەکی سەربازیی بۆ مرۆڤی کورد وێنائەکەن کە هەمیشە دەست لەسەر پەلەپیتکە و حازردەست لەئامادەباشیدابن بۆ بەرگری لە زەعیم و سەرۆك و حیزب و ” دەسکەوتەکان”.
رۆژ نیە ئەم میوانە ڕەزاقورسەی ناو ژیانی سیاسیی کۆمەڵگای ئێمە کەتنێکیش نەنێتەوە لەگەڵ ئەم دەوڵەت و ئەو لایەن و ئەو ” نەتەوە” . ئەبێ کوردی سیالەشکری ئەم بزووتنەوەیە و حیزبەکانی، بەدڵ و گیان دەس لەژیان و ماڵ و ئازادیەکانیان و مووچ و مافەکانیان هەڵگرن چونکە سەرۆکی ڕابەر پەنێکی تری داوە و گوایە لەگەڵ ئێمەدا هاوزمان و هاوخوێنە ئەبێ ئێمە، و تەنها ئێمە، نەك حاشیە و مەکتەب سیاسیەکەی سەرۆك و ماڵبات، باجی سەرکێشیە دۆنکیشۆتیەکانی بدەین.
کۆمەڵگای کوردیش لەڕوانگەی سەرانی کوردایەتیەوە، پێویستیی بە ئازادی و خۆشگوزەرانی نیە لەناوخۆی خۆیدا، پێویستی بەوە نیە ژیانی ئازادانەی خۆی دوور لەسێبەری ئەوان ڕێکبخات چونکە مرۆڤی کورد لای ئەوان مرۆڤێکی ناکام ( قاصر ) ە و ئەبێ بەقەواڵە و سەنەدی مۆرکراو، ئەوان بکەین بە وەکیلی هەتاهەتایی بۆ نوێنەرایەتیکردنمان. کردنی مرۆڤی کورد بە قەزەمێکی بێدەسەڵات بەرهەمی ستەمی هیچ داگیرکەرێکی دەرەکی و خوێنخۆرێکی دەرەوەی کۆمەڵگا و گەلی کورد نیە، ئەوە بەرهەمی سی ساڵی دەسەڵاتی ئەو سیاسەتەیە کە ناوونیشانێکی دیاری هەیە و دەرهاویشتەی کارلێکەکانی ئەم کۆمەڵگایەیە نەك دیاردەیەکی نامۆ پێی.
لابردنی ئەم مۆتەکەیەی سەر ژیانی کۆمەڵگای کوردی لەئێستادا تەنیا ڕێگەیەکی لەبەردەمدایە: ڕێکخستنەوەی هاوکێشەی لاسەنگی نێوان کوردبوون و کوردایەتی.
کوردبوون لە سایەی پێناسێکی نیشتیمانیدا کە ڕزگاری بێت لەو پەیوەندیە لنگەوقووچە. کوردبوون وەکوو هاووڵاتیی یەکسان و ئازاد و بەهرەمەند لە ژیانێکی دادپەروەرانەی شایستە بە مرۆڤی ئەم سەردەمە بەبێ خوڵام و ڕەعیەت وحیزبی سەرکردە و گەلی سیالەشکری پارێزەری بەرژەوەندی چینێکی ئۆلیگارشیی مشەخۆری کوردایەتی کە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ کۆمەڵگای کوردستان و تاکی کوردیان گەیاندووە بە لێواری داتەپین و خاڵیبوون لە هەموو سیمایەکی مۆدرین و مرۆیی. کوردی هاولاتیی خاوەن ماف و لێپرسراوەتیی یەکسان لەسایەی نیشتیمانێکدا کە خێر و سامانی هی هەمووان بێت نەك بۆ مشتێك سیاسەتوانی مشەخۆر.
هەر ئێستا هەوڵی پەڕینەوە لە پرۆژەی شکستخواردووی کوردایەتی لە کوردستاندا بە ئاراستەی بنیاتنانی نیشتیمانی هاوڵاتیی ئازاد و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی دەستیپێکردووە. نیشتمانێك کە پێش گشت شتێك شکۆی مرۆڤی کورد و ئازادیی ئەو و بنیاتنانی ژێربینای کۆمەڵگای خۆشبەختی مرۆڤ بکات بە دەستووری خۆی نەك ئیفلیجکردنی سەرتاپای کۆمەڵ و کوشتنی گیانی بنیاتنەری مرۆڤ و خەڵکی کوردستان.
پێشمەرجی تەواوکردنی ئەو قۆناغی تێپەڕبوونەش لەیەکەمین ئەڵقەیدا لەگرەوی ئەوەدایە چۆن ئەو ناکۆکیە ڕیشەییەی کۆمەڵگا بە ئاراستەی کوردستانێکی ئازاد و گەلێکی بەختەوەر یەکلائەکرێتەوە.