عدنان کریم

کێشەکانی پەیوەدندیدار بە دوایین بڕیاری دادگای فیدرالیی عێراق سەبارەت بە مووچە لە هەرێمی کوردستاندا هێشتا دریژەی هەیە.
ئەم بڕیارە ئاستێکی بەرز لە دادپەروەریی لە خۆیدا هەڵگرتووە و گەر بێلایەنانە لێیبڕوانین و بەرژەوەندیی مووچەخۆرانی کوردستان بکەین بەسەنگی مەحەك جێگایەکی بۆ تەئویل و بەدگومانی نەهێشتۆتەوە. ئەم بڕیارە، بەپێچەوانەی هەندێ ناوەندی سیاسیی کەم و توێژێك لە لایەنگرانیان کە سوودمەنی ناهەقن لەدەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم، مۆرکێکی تەکنیکی و یاسایی ڕووتی هەیە و گەر لە دیدی چاودێرێکی سیاسی یا یاسایی سەربەخۆشەوە لێیبڕوانین و خودی بڕیارەکە بکەین بەمەحەك، بەڕوونی ئەوەمان پێئەڵێت کە خەریکە ئەو قورساییە گەورەیە لەسەر شانی خەڵك بڕەوێتەوە کە چەندین ساڵە حکوومەتی هەرێم بۆیانی خوڵقاندووە.

ناوەڕۆکی بڕیارەکە و ئەرکی هەردوولا، واتە حکوومەتی عێراق و دەسەڵاتدارەتیی هەرێم، لە مەتنی بڕیارەکە و لەلایەن وەزارەتی دارایی عێراقیشەوە بەڕوونی دیاریکراوە. نیشتەجێکردنی بوودجە ( توطین ) و گرێدانەوەی وەرگرتنی مووچە بە بانکەکانی سەر بە حکوومەتی ناوەند یا ئەو میکانیزمانەی تر کە گرەنتیی پێدانی مووچە ئەکەن ڕوون و ئاشکرا و دیارن.
بەڵام لێرەدا پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە بۆچی حکوومەتی هەرێم ( یا ڕاستتر بڵێم پارتی دیموکراتی کوردستان ) تووشی سەراسیمەیی و ناڕەزایەتی بوون بە بڕیارێك کە ئەوە ناوەڕۆکەکەیەتی؟
هیچ گومانێك نەماوەتەوە کە حکوومەتی هەرێم بە هەموویان بەرپرسیارێتیی یاسایی و سیاسی و ئەخلاقیان کەوتۆتە ئەستۆ سەبارەت بەکێشەی بڕین و کەمکردنەوەی مووچە، کێشەیەك کە میدیای کوردی ناوی ناوە ( قەیرانی مووچە ). بەڵگە و ڕاستیەکان سەبارەت بە پێشینەی مەسەلەی مووچە و کێشەی دارایی لای هەمووان وەکوو ڕۆژی ڕووناك دیارن و تەئویل و تەفسیری جیاواز هەڵناگرن.
پێشینەی ئەم کێشەیە ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئابووریی سەربەخۆ و شکستی ئابڕووبەرانەی ئەو پرۆژە گوماناویەی دەسەڵاتدارەتیی هاوبەشی هەرێم کە پارتی ئەندازیاری ئەو پلانە بوو. ئەو پرۆژەیە هێندەی ڕەهەندی ئابووریی هەبوو دوو هێندە ڕەهەندی ئەمنی و سیاسیی هەبوو. پارتی دیموکراتی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە کەڵکەڵەی ئەم مەسەلەیە ورووژاندنی و یەکێتیش گەرچی لە بڕیارە سەرەکیەکانی ئەو پرۆژەیەدا بەشدار و هاوئاواز بوو لەگەڵ پارتیدا بەڵام بە شەریکە بەشێکی لاواز لەدەسکەوتەکانی ڕازی کرا بەڵام هەرچی لایەنی ئەمنی و فایلە نادیارەکانی هەیە لەژێردەستی پارتیدا بە تووندی دەستبەسەرکرا. بەڵگەکان بەڕوونی ئەوەیان دەرخست کە تورکیا ئەندازیارو سوودمەندی یەکەمی ئەم پرۆژەیە و پارتی هاوپشکی دووەم و ڕاستەوخۆی داهاتەکانی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت بوون.
لەبەرانبەر ئەو دەسکەوتە زەبەلاحەی کە تورکیا لەم پرۆژەیەدا دەستی ئەکەوت، پاراستن و بەرگریی لە دەسەڵاتدارەتیی پارتی و بارزانیی کرابوو بەبەشێك لە ستراتیجیەتی تورکیا لەهەرێم و عێراقدا لەهەروەرچەرخان و هەڕەشە و ئاڵوگۆڕێکدا کە ڕەنگبێ ڕۆژێك یەخەیان پێبگرێت.
بەکەنارخستنی یەکێتی لەدەسەڵاتی هاوبەشی حکوومەتی هەرێم دیوێکی تری ئەم هاوپەیمانی و پلانە هاوبەشەی تورکیا و پارتی بوو.
گەر پارتی لەبواری دووەمدا واتە لاوازکردنی ڕۆڵی یەکێتی سەرکەوتوو بووبێت بەڵام ڕۆژگار و ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەکانی عێراق و پەیوەستەگیان بە کێشە ناوچەییەکانەوە پلانی ئابووریی سەربەخۆی کرد بە بڵقی سەرئاو.
لە دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقیشدا و دیسانەوە بە دەستلەپشتدانی تورکیا پارتی سەرەڕۆییەکی خەیاڵاویی تری کرد و لەگەڵ هێزە سوونیەکانی نزیك لە تورکیا و سەدریەکان پەیماننامەی سێقۆڵیی ئیمزا کرد بۆ دروستکردنی کتلەی یەکەمی هەڵبژاردن و زەوتکردنی تەواوی کایەی پەیوەندی هەرێم لەگەڵ بەغدا و کەنارخستنی زیاتری یەکێتی لەلایەك و تێکدانی ناوماڵی هێزە سیاسیە شیعیەکانی نزیك لە ئێران لەولاوە. شکستی ئەم پلانە و بادانەوەی پارتی بەلای هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعی ( الاطار التنسیقي ) هەم هاوکێشەکانی لە کوردستاندا لەخۆی ئاڵۆزتر کرد و هەم لە سیباقی هەڵبژاردنی سەرۆککۆماردا شکستی پێهێنا.
دوای بڕیارەکانی دادگای پاریس و چەندین بڕیاری تری دادگای فیدرالی سەبارەت بە دەسەڵات و نیزامی سیاسی و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و دەرهێنانی بەڕەی شەرعیەت لەژێرپێی پەرلەمان و کردنی حکوومەتی هەرێم بە کاربەڕێکەر و سەرەنجامیش دوایین بڕیار سەبارەت بە لێسەندنەوەی چەك و مەلەفی بوودجە لەدەست حکوومەتی هەرێم ( یا پارتی )، قەیرانی دەسەڵات و هەژموونیی پارتی لە چەندین لاوە کەوتە بەر ڕەشەبا و گەردەلوولێك کە هێشتا بەوپەڕی هێزی خۆیەوە بەردەوامە.
لەهەموو ئەوانە گرنگتر ڕاستیەکە کە پارتی پێش هەمووان بەوردی و دروستی لێی تێگەیشتووە: هەژموونی پارتی بەسەر دەسەڵات و جومگەکانیدا کەمترین پایگای لەناو خەڵکی کوردستاندا ماوە. ئەمڕۆ ئەو دەسەڵاتە لە دیدی زۆربەی خەڵکەوە وەکوو کەمینەیەکی سیاسی تەماشا ئەکرێت کە خودی خۆی ئەندازیاری هەموو ئەو چارەڕەشی و هەژاری و بێکاری و گرانی و قەیرانانەیە کە بەرۆکی بەخەڵك گرتووە.
پارتی تەنانەت ناتوانێت یەکێتیش، کە ساڵەهای ساڵ هاوبەشی برابچووکی ئەوبوو، لە ژێر ڕەشماڵی هاوپەیمانیە لەرزۆکەکەیدا بهێڵێتەوە و حکوومەتی هاوبەش تەنها دیکۆرێکە و هیچی تر.
لێرەوە تێدەگەین کە بۆچی پارتی بەوجۆرە هیستریکە هاتۆتە دەنگ و بەرانبەر بڕیارێکی دادگای فیدرالیی عێراق تووشی پەلەقاژە بووە کە جگە لە ڕاستکردنەوەی ناهەقی و ستەمێك بەرانبەر بە زۆربەی گەلی کورد هیچی تری تیا نیە. ستەمێك کە نەك هێز و لایەنێکی دەرەکی بەڵکووخودی پارتی ئەندازیار و سوودمەندی سەرەکی بووە لێی و بەدەستی ئەنقەست و بەمەرامی چاوچنۆکانەی ئاشکرا پیادەی کردووە.
گرێی پرسیارەکە لێرەدا خۆی حەشارداوە. پارتی و یەکێتیش بناغەی دەسەڵاتیان لەسەر دوو کۆڵەکەی سەرەکی بنیاتناوە چونکە کۆڵەکەی سێیەم، کە دروشمی کوردایەتی و چەکی چەواشەکردن و بزواندنی هەستی خەڵکە، کارایی خۆی لەدەستداوە.
ئەو دوو کۆڵەکەیە شتێك نین جگە لە پارە و سامانی زەوتکراوی وڵات لەپاڵ هێزی سەرکوت و ئامرازەکانی کۆنترۆڵ و هەژموونی.
هێزی سەرکوت و کۆنترۆل تادێت لەق و لۆق ئەبێت و هێزی دراو و پارە و پوولیش تادێت لەدەستیان دەرئەچێ و چیتر ناچێتە سەرخەزنەکانی بنەماڵە.
شەڕ و دەعوای ئەمڕۆی پارتی هەر تایتڵێکی تری بۆ بدۆزنەوە شتێك نیە جگە لەشەڕی کۆنترۆڵکردنی سامان و بوودجەی خەڵك لەژێر دەستی خۆیاندا. کۆنترۆڵکردنی بوودجە و پێداگری لەسەر پیلانی هەژماری من و نەناردنی لیستی مووچە و بیانووی نەدرکاندنی نهێنیی ‌هیزی سەربازی و ئەمنی و هەواڵگری و هەموو پەلەقاژە و گەمەکانی تری دەسەڵات سەبارەت بە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدرالی، هەوڵێکی دەسەڵات و پارتیە بۆ هێشتنەوەی مووچە لەدەستی خۆیان وەکوو هێزێکی کۆنترۆڵ بەسەر خەڵکەوە. لەدەستچوونی ئەم کەناڵەی کۆنترۆڵ و زەوتکردنەی موقەدەراتی خەڵك، درزێکی گەورە ئەخاتە دەسەڵات و هەژموونیی پارتیەوە و نوقتە و سەری دێڕ.
ڕزگارکردنی مووچەی خەڵك لەدەستی حکوومەتی هەرێم و حیزبی سیاسی هەنگاوێکی گەورەیە لە درێژەی پرۆسەیەکی درێژتری کۆتایی هێنان بە سیاسەتی هەیمەنە و دیلکردنی چارەنووسی خەڵك لەلایەن حیزب و دەسەڵاتی حیزبەکانەوە.
ئێستا پارتی بۆ چارەکردنی ئەو شکستە و هەوڵی بێپەروا بۆ زەوتکردنەوەی ئەو دەسکەوتەی خەڵك لەهەموو بەرەکاندا کەوتۆتە پەلەقاژەیەکی هیستیریك. لەوتاندنی هۆشیاری و گەمە بە سۆزی خەڵك و ترساندنیان بەوەی کە ئەوە شەڕێکی نەتەوەییە و هیچی کەمتر نیە لەشەڕی پێشمەرگایەتی یا چەواشەکاریەکانی سەبارەت بەوەی کە ئەو بڕیارە ئایندەی قەوارەی هەرێم ئەخاتە ژێر هەڕەشە و دەیان چەواشەکاریی تری لەوجۆرە هیچ نین جگە لە دیماگۆجیەت و شیوەن بۆ لەدەسچوونی گەنجینەیەکی زۆری پارە و داهاتی خەڵك کە ساڵەهایە بە تاڵان ئەبران. جگە لەوەش ئەو بڕیارە چەکێکی کاریگەری لەدەست حیزبە دەسەڵاتدارەکان و بەتایبەتی پارتی سەندۆتەوە کە بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی خۆیان بە ئامرازێکی ستراتیجیی دائەنێن بۆ پاڵەپەستۆخستنە سەر خەڵك و ملکەچکردنیان بەپێی ویستی سیاسیی خۆیان.
بەسیاسیکردنی فایلی مووچە و زەوتکردنی وقۆرخکردنی وەکوو چەکێکی مانۆر و فشاری سیاسی بۆ گیانی خەڵك و نەیارە سیاسیەکانی، جگە لەوەی خەڵکی تووشی هەژاری و بێدەرەتانیەکی بێوێنەکردووە، گەمەیەکی قێزەونی لە مێژینەی دەسەڵات و پارتیشە.
تا ئێستا پارتی نەك بەفەرمی ڕازیبوونی بەو بڕیارە ڕانەگەیاندووە، بەڵکوو لە چەندین بوار و بەرەوە هەوڵی بێپەروا ئەدات بۆ کۆسپ خستنەبەر جێبەجێکردنی. ئاماژەکانی تا ئێستا پێمان ئەڵێن کە ئەوان وا بەئاسانی ملکەچی ئەو بڕیارە نابن چونکە چەکێکی ستراتیجیان لەدەستداوە. قڵپکردنەوەی مێزەکە وەکوو گەمەیەکی سیاسیی گەورەتر و خوڵقاندنی قەیرانێکی تر چی لەناوخۆی کوردستان یا لەپەیوەندی لەگەڵ حکوومەتی ناوەند و پێچانەوەی ژیانی سیاسی لە هەرێم و هەڕەشەی پابەندنەبوون بە وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا، بەشێکن لەو سیناریۆ چاوەڕوانکراوانە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو گۆشەگیری و قەیرانەی پارتی دەرگیری بووە. هەڕەشەی تورکیاش بۆ سازدانی هێرشێکی گەورەی سەربازی لەناو خاکی هەرێمدا و هەڵگیرساندنی قەیرانێکی گەورەی ئەمنی- سیاسی ئەچێتە خانەی هەمان سیناریۆوە. حکوومەتی هەرێم و پارتی کەڵکوەرگرتن لە چەکی هەڵخڕاندنی خەڵکی کوردستان و کردنیان بەگژ حکوومەتی ناوەندیان بۆ نالوێت. پلانی هەژماری من و مماتەڵەی پاککردنەوەی لیستی مووچەخۆران و خۆدزینەوە لە گفتوگۆ لەگەڵ حکوومەتی عێراق بەشێکن لە میکانیزمەکانی پێش ئەو سیناریۆ سازیە و ڕەنگدانەوەی ئەو تەنگژە گەورەیەن کە پارتی تووشی بووە.
لابردنی باری قورسی مووچە لەسەر شان و مێشکی نزیکەی چەند ملیۆن مووچەخۆر خێزانەکانیان و کەوتنەوە گەڕی زیاتری ڕەوتی بازاڕ و ژیانی ئابووری لە کوردستاندا، ڕێگە بۆ خەڵك ئەکاتەوە لەو بارە دەرونی و مادی و کۆمەڵایەتیانەش قوتاریان ببێت و بپەرژێنە سەر بیرکردنەوە و بەشداری لە چەندین کێشە و بێشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی تر کە یەخەیان بەم هەرێمە و خەڵکەکەی گرتووە لە ئاکامی سیاسەتی پاوانخوازی و دژ بەخەڵکیی دەسەڵات و حیزبەکانی.
لەهەموو ئەو ئاڵوگۆڕانە و لە جەرگەی ئەم کێشمەکێش و گەمە هەمەجۆرەدا، ڕۆڵی خەڵكی ناڕازی بە ستەم و نادادیی دەسەڵات بایەخی گەورە پەیدا ئەکا. لە قەیرانێکی گەورەدا کە بەڕێوەیە، خاوبوونەوەی خەڵکی ناڕازی و چۆڵکردنی گۆڕەپانی ململانێکان یا پێچەوانەکەی واتە وریایی و گوێقوڵاغیی هۆشیارانەی جەماوەر و پێداگری لەسەر ماف و داخوازیەکانیان و سەرەنجامیش گۆڕانی جموجۆڵی ناڕەزایەتی ئێستا بە بزووتنەوەیەکی فراوانتری جەماوەریی بە ڕۆشنی زیاترەوە، ئەتوانێ کەفالەتی ئەوە بکات کە لەم تووندپێچەدا سەرکەوتوو و بەدەستکەوتی زیاترەوە دێنەدەر.

ئازاری ٢٠٢٤